خطر شكستن لامپهاي كم مصرف براي سلامتي

حباب لامپ‌های روشنایی هر روز و همه‌جا می‌شكنند، بار‌ها شاهد چنین اتفاقی بوده‌ایم و هیچ وقت آب از آب تكان نخورد، اتفاق ساده‌ای كه با تعویض لامپ شكسته به راحتی ختم به خیر می‌شود. اما چگونه است كه همین لامپ شكستن ساده در یكی از خانه‌های ایالت مین آمریكا باعث می‌شود تا وزارت حفاظت از محیط‌زیست ایالات متحده، صاحب آن خانه را به مراكز رفع آلودگی ارجاع دهد؟ در واقع پاسخ این معما را باید در نوع لامپ شكسته شده-لامپ روشنایی فلورسنت فشرده- و محتویات آن، جست‌وجو كرد. لامپ‌های فلورسنت فشرده كه در كشور ما به لامپ‌های كم‌مصرف شهرت دارد درست مثل اجداد فلورسنت لوله‌ای‌شان حاوی مقدار اندكی عنصر جیوه هستند كه این میزان معمولا در حدود ۵ میلی‌گرم است. قابلیت نور افشانی لامپ‌های فلورسنت مبتنی بر خواص جیوه است و در این مورد هیچ عنصر دیگری به اندازه جیوه كارایی ندارد. البته جیوه كه به آن گاهی Quicksilver نیز گفته می‌شود، به همان اندازه كه در ایجاد نور سفید توانایی و كارایی دارد، سمی و خطرناك نیز هست. این خطرات ناشی از سمی بودن جیوه، به ویژه مغز جنین و كودكان خردسال را تهدید می‌كند. به همین علت است كه مقامات رسمی استفاده از آن در برخی كاربرد‌ها از دماسنج گرفته تا اتومبیل و سوئیچ‌های ترموستات را محدود یا به كلی قدغن كرده‌اند. در واقع یك سوئیچ ترموستات ساده كه هنوز در برخی خانه‌ها وجود دارد می‌تواند حاوی ۳ هزار میلی‌گرم جیوه باشد كه معادل ۶۰۰ لامپ فلورسنت فشرده خواهد بود. اما زمانی مشكل پدید می‌آید كه لامپی می‌شكند. به محض شكستن، بخشی از جیوه به شكل بخار قابل استنشاق فرار می‌كند و بخشی دیگر نیز به صورت پودر سفید رنگ بسیار نرمی در می‌آید كه می‌تواند روی فرش و دیگر منسوجات بنشیند. بر اساس آمار‌های منتشر شده، دست كم یكی از موارد مسمومیت با جیوه به لامپ‌های فلورسنت تعلق دارد: در مقاله‌ای از ژورنال ۱۹۸۷ (Pediatrics) به موردی اشاره شد كه در آن پس از شكسته شدن كارتن بزرگی حاوی لامپ‌های فلورسنت لوله‌ای در محوطه بازی بچه‌ها، كودك ۲۳ ماهه‌ای دچار عوارض پوستی و در پی آن كاهش وزن شد. به گفته آژانس‌های ایالتی و دولت فدرال آثار به جا مانده از چنین شكستگی‌هایی را می‌توان معمولا بدون صرف هزینه‌های زیاد و به كمك لوازم موجود در خانه پاك كرد، اما به هر حال باید نكات ایمنی را هم در نظر داشت. برای مثال در مورد حادثه ایالت مین با اینكه مقامات ایالتی آن صاحب‌خانه را به مراكز رفع آلودگی ارجاع دادند اما به او اطلاع داده شده بود كه این اقدام ضروری نیست. جیم برلو (J.Berlow)، مدیر بخش زباله‌های خطرناك آژانس حفاظت از محیط‌زیست ایالات متحده پیشنهاد می‌كند كه به هنگام چنین اتفاقی به سرعت پنجره‌ها را باز كنید و به فضای باز بروید. به گفته برلو «خیلی از اوقات می‌توان بسیاری از مشكلات را با تهویه سریع هوای داخل اتاق حل كرد. كافی است تمام افراد خانه و حتی حیوانات خانگی را به مدت ۱۵ دقیقه از محیط آلوده دور كنید و اجازه دهید هوا داخل خانه جریان یابد. اگر در خانه سیستم تهویه مطبوع مركزی دارید، نگذارید كه بخار و ذرات جیوه به درون آن راه یابد و فورا خاموشش كنید.» در واقع نكته اساسی این است كه این فلز سنگین را لمس نكنید. پس از آنكه هوا به درون اتاق جریان یافت و هوای تازه وارد شد، باید قطعات بزرگ‌تر به جا مانده از لامپ روی سطوح سخت اثاث خانه مثل میز و صندلی‌ها را با تكه كاغذ ضخیم یا مقوایی بردارید و هنگام جمع كردن آنها از روی فرش یا موكت نیز حتما دستكش به دست كنید تا از تماس مستقیم با جیوه جلوگیری شود. برای جمع كردن قطعات كوچك‌تر نیز می‌توانید از نوار چسب استفاده كنید، سپس با دستمال یا حوله مرطوبی روی سطوح سخت دستمال بكشید. پس از آنكه تمام قطعات و مواد داخل لامپ شكسته، جمع شدند باید در كیسه پلاستیكی قرار گیرند و سر كیسه به دقت بسته شود. البته بهتر است كه آنها را در ظرفی شیشه‌ای قرار دهید كه درپوش فلزی و بدون درز داشته باشد. به گفته برلو «قرار دادن قطعات لامپ در ظرف شیشه‌ای بهترین شیوه حبس كردن جیوه است. تحقیقات اخیر نشان می‌دهد كه كیسه‌های پلاستیكی نمی‌توانند بخار جیوه را به طور مطلق در خود حبس كنند، بنابراین اگر قرار است از این كیسه‌ها استفاده كنید، آن را خارج از اتاق و در فضای باز بگذارید.» برای جمع كردن ذرات كوچك‌تر به جا مانده از لامپ، به هیچ وجه از جارو برقی و به ویژه جارو‌های مركزی استفاده نكنید. در واقع با این كار بخار جیوه را به دیگر اتاق‌ها و نقاط ساختمان نیز منتشر خواهید كرد.
دور ریختن لامپ‌های فلورسنت كامل و نشكسته نیز دردسر‌هایی به همراه دارد. در بسیاری از مناطق آمریكا و بیشتر كشور‌های پیشرفته انداختن لامپ‌های فلورسنت به درون سطل‌های زباله معمولی، غیرقانونی است، اما شاید محل سكونت‌تان با نزدیك‌ترین سطل بازیافت یا تاسیسات باز پس‌گیری، كیلومتر‌ها فاصله داشته باشد. در واقع چنین مشكلاتی باعث شده روند بازیافت با نرخ نسبتا پایینی پیش برود. بر اساس آمار‌های منتشر شده از سوی اتحادیه بازیافت وسایل روشنایی و جیوه در ایالات متحده در سال ۲۰۰۴، میزان بازیافت لامپ‌های جیوه‌ای مسكونی تنها ۲ درصد بود. البته با توجه به خطرات جیوه، بسیاری از مراكز جمع‌آوری زباله‌های شهری و نیز برخی شركت‌های خصوصی، لامپ‌های فلورسنت را قبول می‌كنند. برخی شركت‌های خرده فروشی لامپ فلورسنت در آمریكا مثل كمپانی IKEA سیاست‌های تشویقی را در پیش گرفته‌اند. افراد با مراجعه به فروشگاه‌های این كمپانی می‌توانند در ازای هر لامپ غیر قابل استفاده، یك لامپ فلورسنت كم‌مصرف رایگان دریافت كنند. به گفته برلو «نخستین ترجیح ما این نیست كه لامپ‌ها را همراه با سایر زباله‌ها دفن كنیم. بهترین كاری كه در شرایط فعلی از ما بر می‌آید بازیافت آنها است. اما از طرف دیگر دفن‌كردن لامپ‌ها هم خطر چندانی ندارد.»
لامپ‌های فلورسنت كم‌مصرف با وجود تمام مشكلات‌شان باعث شدند تا میزان آلودگی جیوه ناشی از تنها منبع بزرگ این آلودگی در آمریكا كاسته شود؛ نیروگاه‌های ذغال سنگ سوز. به گفته برلو «شاید مهم‌ترین چیزی كه مردم را به سوی لامپ‌های فلورسنت كم‌مصرف جلب می‌كند، صرفه‌جویی قابل ملاحظه آنها در انرژی باشد. در واقع منظور از كاهش قابل ملاحظه چیزی حدود دو سوم تا سه چهارم برقی است كه در بخش روشنایی مصرف می‌شود.» به گفته جیمز داكین (J.Dakin)، مهندس مشاور ارشد در بخش روشنایی كمپانی جنرال الكتریك «در آینده نه چندان دور شاهد جانشینی عاری از جیوه برای این لامپ‌ها خواهیم بود؛ دیود‌های نورافشان (LED). شاید LED‌ها محتمل‌ترین جانشین عاری از جیوه برای این لامپ‌ها باشند اما در حال حاظر این گزینه جدید به لحاظ كارایی، تنوع رنگ و هزینه‌های جانشینی، بسیار ضعیف‌تر از رقیب به نظر می‌رسد.» به هر حال مادامی كه لامپ‌های فلورسنت پادشاهی می‌كنند، توقف استفاده از جیوه را فراموش كنید. به گفته داكین «تاكنون بسیاری از اتم‌ها و مولكول‌های دیگر مورد بررسی قرار گرفتند اما هیچ كس هیچ چیز عملی‌تر و كارآمد‌تر از جیوه نیافته