پیوند زدن

از نظر اجرایی کلیه عملیاتی را که منجر به اتحاد بافتهای دو گیاه مختلف روی یکدیگر می‌شود، پیوند زدن می‌نامند.

 

 

دید کلی

پیوند در لغت بدین معنی است که طی آن قسمتی از یک گیاه را روی گیاه دیگر طوری قرار می دهند که آندو پس از مدتی با یکدیگر جوش می خورند. به طوری که گیاه حاصل از اتحاد آنها می تواند به صورت یک گیاه مستقل به رشد و نمو خود ادامه دهد.

 

برخی از پژوهشگران پیوند زدن را فن خاصی می‌دانند که طی آن بخشی از یک گیاه با قسمتی از گیاه تعویض می‌شود تا با ایجاد تکیه گاه مناسب شرایط تغذیه و رشد گیاه جدید فراهم شود. برخی دیگر پیوند را انتقال بخشی از یک گیاه روی قسمتی از گیاه دیگر با هدف گیاه افزایی یا برای عادت دادن گیاه جدید به شرایط محیطی ویژه تعریف می‌کنند.

 

از نظر باغبانی ، قسمتی را که بخشهای هوایی یک گیاه پیوند شده را بوجود می‌آورد، پیوندک یا فرازیست و بخش دیگر که رشد گیاه را شامل می‌شود، پایه یا فروزیست می‌نامند. بدون تردید هر قدر این دو قسمت از نظر صفات ژنتیکی مشابه و از لحاظ گیاه شناسی دارای خویشاوندی نزدیکتری باشد به همان نسبت جوش خوردن بافتها در پیوندگاه آسانتر و پایداری پیوند مطمئن‌تر است.

 

تاریخچه پیوند

اسناد و مدارک موجود بیانگر این واقعیت است که چینی ها چندین دهه قبل از میلاد مسیح با دانش پیوند زدن گیاهان آشنا بوده‌اند. در زمان امپراطوری روم نیز این فن مرسوم بوده است.

 

سیرتحولی پیوند

در طی قرون سیزدهم تا شانزدهم میلادی علاقه به پیوند زدن گیاهان قوت گرفت و موجب شد تا تعداد زیادی از گیاهان از کشورهای خارجی و زیستگاههای اصلی به اروپا منتقل شوند. ناگریز گیاهان وارداتی را با روش پیوندزنی افزایش داده و نگهداری کردند. با این حال در این مقطع زمانی اهل فن هنوز از انواع پیوندها اطلاعات کامل نداشتند. در اواخر قرن هیجدهم ضمن آشنایی با نحوه جریان شیره گیاهی ، اعمال برخی از پیوندها مانند پیوند مجاورتی ممکن گردید. در همین راستا طرح پیوند سه گیاه با یکدیگر ارائه شد. با گذشت زمان و پیشرفت علوم باغبانی مسائل مربوط به جوش خوردن و اتحاد بافتهای پایه بطور جدی بررسی شد. در طی قرن نوزدهم انجام روشهای مختلف پیوند در گیاهان بررسی شد.

 

نقش پیوند و اهداف آن

پیوند کردن درختان میوه به منظور ایجاد یک ترکیب پیوندی مطلوب ، زمانی امکان‌پذیر است که شرایط محیطی و وضعیت فیزیولوژیکی گیاه برای تشکیل یک اتحاد پیش بینی شده مناسب باشد. در ضمن موفقیت در این مهم به عوامل دیگری از جمله ساختار گیاه – زمان و نحوه اجرایی فنون پیوندزنی بستگی دارد. معمولا از اواخر خرداد تا اواخر تابستان زمان مناسب برای انجام پیوندهای جوانه (کوپیوندها) است. اما پیوندهای چوبی (چو پیوندها) را باید در اواخر زمستان تا دیر وقت همزمان با آغاز رشد گیاه اجرا کرد.

 

پیوند زدن درختان میوه اغلب با هدف افزایش توان باردهی درخت و بهبود کمی و کیفی محصول انجام می‌شود. با وجود این تعویض ساختار رویشی و باردهی درخت ، تنظیم گرده افشانی در باغ ، استفاده از ویژگیهای پایه‌های پیوندی به منظور دست رسی به گیاهان کوتاه قد تا بسیار قوی ، استفاده از میان پایه‌ها برای رفع برخی از عوارض و نارسایی‌های پیوندی ، ترمیم زخمهای وارد شده به تنه – ریشه و شاخه‌های اصلی درخت ، تسریع در آغاز باردهی و موارد بسیار دیگر از اهدافی هستند که همیشه در ایجاد ترکیب‌های پیوندی مورد توجه‌ اند.

 

انواع مختلف پیوندها

ü      پیوندهای جوانه شامل

ü      پیوند سپری (پیوند T یا Tبرعکس)

ü      پیوند وصله‌ای

ü      پیوند لوله‌ای

ü      پیوند تراشه‌ای

 

پیوندهای چوبی شامل

ü      پیوند اسکنه‌ای یا شکافی

ü      پیوند تاجی یا پوستی

ü      پیوند ترصیعی

ü      پیوند نیمانیم

 

پیوندهای مجاورتی شامل

ü      پیوند مجاورتی انتهایی

ü      پیوند مجاورتی جانبی

ü      پیوند مجاورتی کمانی

 

 

اساس روش تكثير غير جنسي

 

 

هر يک از سلول‌هاي هر كدام از گياهان توانايي ساخت يک گياه کامل همانند پايه مادري خود را دارند. و كلاً هر روشي كه بوسيله آن هر يك از اندام‌هاي گياهي به يك گياه كامل تبديل شود، يكي از زير رده‌هاي اين روش است.

انواع روش‌هاي تکثير غير جنسي

1) کشت بافت؛

2) تقسيم بوته؛

3) استفاده از اندام‌هاي زيرزميني؛

4) استفاده از ساقه و برگ بعنوان قلمه؛

5) استفاده از جوانه‌ها بعنوان پيوند؛

6) استفاده از ساقه‌هاي رونده؛

7) خوابانيدن

--------------------------------------------------------------------------------

 

تقسيم بوته Succres

 

استفاده از تقسيم بوته براي تکثير گياهان زينتي کاربرد زيادي دارد و تعداد زيادي از گياهان به اين روش تکثير مي‌شوند. استفاده از اين روش بدليل اينکه گياه کامل و ريشه‌دار از پايه مادري جدا مي‌شود و عيناً شبيه پايه مادري شروع به رشد و نمو مي کند، يک روش نسبتاً آسان و بدون هيچ گونه خطر از نظر سازگاري با محيط است و هيچ تغيير ژنتيکي در آن اتفاق نمي‌افتد. نمونه اين نوع تکثير را مي‌توان در ديفن باخيا، سانسويريا و آنتوريوم مشاهده کرد.

 

خوابانيدن Layering

 

تکثير بوسيله خوابانيدن ياLayering يک روش نسبتاً ساده و کم هزينه است. فقط بايد دقت داشت که همه گياهان با اين روش قابل تکثير نيستند. برخي از درختان و درختچه‌ها و تعدادي از پيچ‌هاي زينتي با اين روش تكثير مي‌شوند.

روش کار بدين صورت است که بخش‌هايي از ساقه که در حال رشد است را درون خاک حفر مي‌کنيم و مقداري خاک بر روي آن مي‌ريزيم. بخش‌هايي که در زير خاک هستند ريشه‌دار مي‌شوند و بعد از ريشه‌دار شدن آن‌ها را از پايين‌ترين محلي که براي خاک ريختن انتخاب کرده‌ايم قطع مي‌کنيم و بعنوان يک گياه جديد به محل مورد نظر انتقال مي‌دهيم. اين روش تکثير در گياهاني نظير پيچ لوني سرا (ياس امين‌الدوله)، ياس زرد و پيچ اناري و تعداد ديگر از گياهان قابل استفاده است.

 

--------------------------------------------------------------------------------

 

استفاده از ساقه و برگ به عنوان قلمه

روش‌هاي قلمه برداشتن بر حسب اينکه از کدام قسمت ساقه صورت گيرد اسامي مختلفي دارند.

انواع قلمه ساقه

- قلمه چوبي Wood Cutting

- قلمه نيمه چوبي؛

- قلمه سبز؛

- قلمه علفي؛

- قلمه برگ.

قلمه يا Cuttingاستفاده ا ز بخش‌هاي ساقه و گاهي برگي بعضي از گياهان زينتي مي‌باشد كه قابليت ريشه‌زايي سريع دارند. اگر آخرين قسمت ساقه يا بخش رشد يافته سال قبل در قلمه استفاده شود، قلمه چوبي يا اصطلاحاً Wood Cutting مي‌گويند. بيشتر درختان ميوه، درختچه‌هاي زينتي، گياهان برگ ريز و گياهان خزان دار به کمک اين روش تکثير مي‌شوند. در اين روش طول قلمه 10 تا 25 سانتي‌متر است و بسته به نوع قلمه و تعداد، 3 تا 7 گره در قلمه باقي مي‌ماند. اين چنين قلمه‌هايي فاقد برگ هستند، چون زمان قلمه گيري اين گونه گياهان به دوره خواب گياهان نزديک مي‌شود (حدوداً از اواسط آبان به بعد) .

قلمه‌هايي كه بافت محكمي دارند، كمي خشبي شده ولي انعطاف لازم را دارند و حاصل رشد سال جاري هستند را قلمه‌هاي نيمه چوبي يا نيمه خشبي گويند. درختچه‌هاي زينتي و سوزني برگان و تعدادي از گياهان گلخانه‌اي نظير آکاليفا Acalypha و گل کاغذي به اين وسيله تکثير مي‌شوند. طول قلمه‌ها حدود 10 تا 15 سانتي‌متر بوده و 3 تا 4 گره روي ساقه بجاي مي‌ماند. قلمه‌ها بدون برگ يا با داشتن يک يا دو برگ کشت مي‌شوند.

قلمه‌هاي سبز، حاصل رشد جاري گياه و حامل مريستم انتهايي هستند و به سرعت ريشه‌دار مي‌شوند. چنين قلمه‌هايي طولي در حدود 5 تا 10 سانتي‌متر دارند و حداقل داراي دو گره هستند و معمولاً برگ دارند و با يک يا دو برگ در محيط ريشه زايي کشت مي‌شوند. اين قلمه‌ها تقريبا در تمام گياهان زينتي مانند سوزني برگ‌ها از قبيل كاج مطبق و آلوکالياها قابل استفاده مي‌باشند.

نوع ديگر قلمه‌هاي ساقه، قلمه‌هاي علفي يا Herbaceous Cutting است که در گياهان زينتي نظير انواع فوتوس‌ها، ديفن باخيا و برگ انجيري کاربرد دارند.

نوع ديگر قلمه، قلمه برگ است. برگ‌هاي بعضي از گياهان قابليت ريشه دار شدن دارند. عمده برگ‌هاي ريشه زا برگ‌هاي کامل هستند. يعني بايد يک برگ کامل همراه با دم برگش در بسترهاي تکثير کشت شود در حاليکه بعضي از برگ‌ها را بوسيله تکه کردن يا قطعه كردن، مي‌توان تکثير کرد مانند برگ‌هاي بگونياي ريزوم‌دار و سانسويريا.

 

--------------------------------------------------------------------------------

 

تکثير بوسيله اندام‌هاي زير زميني

 

اندام‌هاي زيرزميني

- ساقه‌هاي تغيير شكل يافته (پيازها)؛

- بخش‌هاي گوشتي ريشه.

گل گلايول با پياز تو پر بوسيله اندام‌هاي زيرزميني تكثير مي‌شود. هم‌چنين گل سنبل با پيازهاي حساس و سخت ريشه‌زا تكثير پيدا مي‌كند. ريزوم‌ها بخشي از ساقه زيرزميني گياه هستند که بعنوان عامل تکثير از آن استفاده مي‌شود. حال به معرفي بعضي از گياهاني كه به اين وسيله تكثير مي‌شوند، مي‌پردازيم.

گل اختر

گل اختر يا کانا از خانواده کاناسل است که يک گياه تابستانه با گل‌هاي بسيار زيبا به رنگ‌هاي متنوع مي‌باشد. بدليل اينکه برگ‌هاي بزرگ و متراکم توليد مي‌کند در زماني که گياه روي گل نيست براي فضاي سبز مناسب است. بخش تکثيري اين گياه، يک ريزوم بسيار جوان، فعال و مرتب در حال جوانه زدن است بنابراين مي‌توان با قطعه کردن ريزوم اين گياه را تکثير کرد. هم‌چنين ريزوم‌هاي برخي از بگونياها و اخترها نمونه بارز اين دسته از گياهان مي‌باشند.

عامل تکثير در گياهان پيازي (بعنوان مثال گلايول)، پيازچه‌هاي بسيار کوچک هستند که در کنار پياز مادري رشد مي‌کنند. پيازچه‌ها را چند سال‌ متوالي (3 تا 4 سال) در زمين مرغوب مي‌کارند و زماني که پيازها به اندازه معين رسيدند، گل مي‌دهند.

 

--------------------------------------------------------------------------------

 

استفاده از جوانه‌ها بعنوان پيوند

 

عمل پيوند ياGrafting متصل کردن دو قسمت گياهي است، بطوريكه اين دو قسمت بوسيله باززايي با هم کاملاً جوش خورده و يک گياه را تشکيل دهند. معمولا بر روي همه درختان ميوه عمل پيوند صورت مي‌گيرد. هم‌چنين گل سرخ از خانواده رزاسه عموماً با روش پيوند تکثير مي‌شود.

در عمل پيوند دو بخش پايه و پيوندك وجود دارد. بخش پاييني و اصلي که پايه ياStock ناميده مي‌شود و بخشي را که از گياه ديگر جدا مي‌شود و روي گياه مادري چسبانده مي‌شود را اصطلاحاً پيوندک Scion مي‌گويند. بنابراين پايه و پيوندک دو عامل مهم در موفقيت پيوند هستند. انتخاب پيوندك و سازگاري پيوندك مهم مي‌باشد، زيرا هر پايه با هر پيوندكي عمل پيوند موفقي نخواهد داشت.

پايه بسته به نوع گياه مي‌تواند نهال يك ساله يا شاخه بسيار باريك باشد. نسترن‌ها گياه بومي كشور ايران هستند. در پايان سال اول يا دوم وقتي ضخامت پايه نسترن به اندازه يك مداد معمولي شد مناسب پيوند است. دو نوع پيوند وجود دارد. پيوند جوانه و پيوند شاخه كه هر دو آن بر روي نسترن انجام مي‌شود.

پيوند

1) نيمانيم يا انگليسي

2) پيوند اسكنه از انواع پيوند شاخه هستند.

پيوند انگليسي در فصل زمستان و بر روي گياهاني چون رز، نسترن و كلماتيس انجام مي‌گيرد. لازم به ذكر است كه پيوند اسكنه احتياج به چسب پيوند دارد تا باز زايي بخش‌هاي جدا از هم راحت صورت گيرد.

معمول‌ترين پيوند جوانه، پيوند شكمي يا Tاست، كه در اواسط فصل بهار يا اواخر شهريور قابل انجام است و نيازي به چسب پيوند ندارد.

معمولاً پايه و پيوندك را از يك خانواده انتخاب مي‌كنند تا شانس سازگاري بيشتر باشد. دو نشانه بارز ناسازگاري پايه و پيوندك عبارتند از

الف) برجستگي در بخش طوقه،

ب) نامتناسب بودن رشد پايه و پيوندك.

معمولاً بعد از گذشتن 2 يا 3 سال از پيوند علائم ناسازگاري مشخص مي‌شوند.

 

 

 

در عمل پیوند ، همانند تمامی کارهای باغبانی به وسایل و امکانات خاصی نیاز داریم تا پیوندک در جای مورد نظر استقرار یافته و عملیات به طور صحیح انجام گیرد. این ابزار و وسایل عبارتنداز:

 

اره

این وسیله دارای انواع مختلف با اندازه‌های متفاوت است و هر یک از آنها به منظور خاصی در قطع شاخه‌ها و پیوند بکار گرفته می‌شود. در بعضی از آنها تیغه کاملا ثابت در روی دسته یا پایه قرار دارد و در نمونه‌های دیگر تیغه قابل تعویض است.

 

داسک

شبیه به چاقوی خمیده‌ای است که تیغه فولادی آن به دسته چوبی متصل است. برخی از داسکها دارای تیغه‌ای تیز و نوکی کاملا باریک و در انواع دیگر ضخامت تیغه برحسب نوع کاربرد متفاوت است. داسک در برداشت پوست و زخم و ایجاد شکافهای کم عمق مورد استفاده قرار می‌گیرد.

 

قیچی باغبانی

این قیچی برای قطع سرشاخه‌ها و کارهای ضروری بکار می‌رود. برخی از آنها دارای دسته بلندی است که با آن می‌توان سرشاخه‌ها را قطع کرد ولی در هر حال یک تیغه آن باید باریک و کاملا تیز باشد.

 

چاقوی پیوندزنی

چاقوی پیوندزنی به اشکال و اندازه‌های متفاوت ساخته شده که تیغه آن از فولاد بوده و لبه آن باید کاملا تیز و صیقلی باشد. معمولا برای بعضی از انواع پیوند از چاقوهای خاصی استفاده می‌شود.

 

تخماق باغبانی

وسیله‌ای است چوبی که در زدن ضربه برای ایجاد شکاف کاربرد دارد و به اشکال یک طرفه ساده یا چکش مانند ساخته می‌شود.

 

ریسمان

پس از اجرای عملیات پیوند ، از ریسمان برای حفاظت و نگهداری محل پیوند به منظور اتصال کامل به یکدیگر و عدم ایجاد فاصله استفاده می‌شود. ریسمانی که در عمل پیوند بکار می‌رود چند نوع است از جمله ریسمان پشمی ، پنبه‌ای ، علفی یا حتی پاره پوستی از درختان مانند بید و نیز نوار نایلونی به عرضهای متفاوت. اصولا ریسمان باید مقاوم و محکم بوده و پوسیدگی نیابد.

 

ماشین‌های مخصوص پیوندزنی

امروزه برای سرعت بخشیدن به عملیات پیوندزنی و بالا بردن در صد موفقیت از ماشینهای بخصوصی استفاده می‌شود. ولی کاربرد این ماشینها تقریبا محدود به اجرای چند نوع پیوند بیشتر نیست.

 

چسب پیوند

در پیوند برای جلوگیری از نفوذ انواع عوامل بیماریزا لازم است محل بریدگی یا زخم توسط ترکیبات خاصی پوشیده شود تا محل زخم را برای مدت زمانیکه پیوندک با پایه جوش نخورده است حفاظت نماید. در هر حال نهالهای پیوند شده در محل پیوند به گرمای زیاد و رطوبت حساس‌اند و باید این زخمها و منافذ را مسدود نمود. ماده مورد استفاده در این امر چسب پیوند می‌باشد.

 

خواص چسب پیوند

در مقابل گرما و تابش خورشید مقاوم بوده و آب نشود.

در مقابل تغییرات درجه حرارت ثابت بوده و ترک خوردگی و احتمالا نفوذپذیری نداشته باشد.

در حین اجرای عملیات پیوند بتوان آن را براحتی حرارت داد تا نرم شود و روی شکافها را بپوشاند.

نسبت به آب و هوا غیر قابل نفوذ باشد.

موادی که در ترکیب چسب بکار برده می‌شود نبایستی برای سلامتی نهال مضر باشد. امروزه چسب پیوند به صورت ترکیبات استاندارد تجاری تهیه شده و در جعبه‌های مخصوص به بازار عرضه می‌شود. ترکیبات اصلی چسب عبارتست از: صمغ ، سقز ، قیر ، زفت ، موم ، روغن کتان ، پارافین ، دوده ، گل اخرا ، الکل ، تربانتین و…

انواع چسب

چسب گرم: بعضی از چسب‌ها را به هنگام مصرف بایستی گرم کرد تا نرم و قابل استفاده گردد و این نوع چسب بنام چسب گرم است.

 

 

چسب سرد: بعضی از چسب‌ها نیاز به گرم کردن نداشته ولی در هر بار مصرف باید به آن مقداری الکل یا تربانتین اضافه شود و این نوع چسب را اصطلاحا چسب سرد می‌نامند. برای نگهداری چسب سرد باید آن را در جعبه فلزی مجهز به در که هیچ منفذی برای تبخیر الکل یا تربانتین نداشته باشد قرار دهند.

طرز مصرف چسب پیوند

کلیه زخمهای درخت و محل پیوند را باید فورا پس از انجام عمل پیوند با چسب پوشاند.

از چسب به حد اشباع استفاده شود.

اگر در انتهای پیوندک بریدگی وجود داشته باشد باید آن را با چسب پیوند پوشاند.

درجه حرارت چسب پیوند باید به اندازه‌ای باشد که انگشت بتواند گرمای آن را تحمل کند. در غیر اینصورت گرمای زیاد چسب باعث کشتن سلولهای زنده گیاه که با چسب تماس دارد.