چکیده

          هدف از نگارش مقاله « آشنایی با چند الگوی تدریس فعال » آشنایی معلمان با چهار الگوی کاوشگری، اکتشافی، استقرایی و حل مسئله که از جمله روش های فعال در امر تدریس می باشند و چگونگی استفاده از این الگوها در محیط های آموزشی است. این هدف با توجه به تعامل بین معلم و دانش آموز در فرآیند تدریس در آموزش های امروزی است که می تواند به معلم در پرورش پژوهشگرانی ممتاز کمک شایانی کند.

          توجه به این نکته ضروری است که این الگوها بر سه اصل مهم تفکر استقرایی، تئوری حل مسئله و خلاقیت فراگیر استوار می باشند.

کلید واژه ها

          کاوشگری، اکتشاف، استقراء، مسئله، خلاقیت، تفکر، فراگیر، معلم.

مقدمه

          فراگيران امروز، براي آن‌كه بتوانند در دنياي پيچيده آينده، فردي اثرگذار و مثبت باشند، نيازمند تفكر مناسب هستند تا زواياي هر مسئله را موشكافانه بررسي نموده و بتوانند راه‌حل‌هاي درست، منطقي و علمي براي آن بيابند. يعني آن‌ها از مرحله درك و فهم بايد به سوي كاربرد، تجزيه و تركيب و ارزشيابي برسند. قدرت سازماندهي و پيش‌بيني داشته باشند، قادر به شناخت متغييرهاي تاٌثيرگذار و مزاحم باشند و بتوانند آن‌ها را كنترل كنند. به علاوه آنان بايد بتوانند قدرت خلاقيت خود را گسترش دهند و اين يعني ارايه راه حل‌هاي متعدد براي حل مشكلات.

          فراگيران نيازمند قدرت هدايت افكار خود هستند و معلمان نقش كليدي را در اين مورد دارند. معلمان بايد ابتدا آنان را با مشكل روبرو سازند، از آنان بخواهند كه فكر كنند و مراحل تفكر علمي را به آنان آموزش دهند. پس در هدايت فكر، معلم نقش كليدي دارد. او هرگز نبايد راه حل خاص را ارائه دهد بلكه بايد بگذارد تا فراگيران راه‌حل‌هاي متعدد و تواٌم با خلاقيت را بيان كنند. پس اين روش نيازمند صبر و شكيبايي و هدايت منظم معلم مي‌باشد.

          روش تحقيق در اين نوشتار استفاده از روش كتابخانه‌اي است و با مطالعه اين الگوها در منابع معتبر علمي، سعي بر توجه به نكات اصلي و كليدي آن شده است.

شناخت الگوها

« الگو معمولاً به نمونه کوچکی از یک شی بزرگ یا به مجموعه ای محدود از اشیای بی شمار گفته می شود . که ویژگی های مهم و اصلی آن شی بزرگ یا اشیاء را داشته باشد. الگوی تدریس چهارچوب ویژه ای است که عناصر مهم تدریس در درون آن قابل مطالعه است و شناخت و آگاهی از عناصر و عوامل مذکور می تواند معلم را در اتخاذ روش های مناسب تدریس کمک کند.

تدریس یک فرآیند است و عوامل بیشماری در آن نقش دارند که همه آنها قابل مطالعه و کنترل نیستند، پس معلم باید چهارچوبی کوچک و محدود از فرآیند تدریس را به عنوان الگو انتخاب کند ومورد تحلیل و شناسائی قرار دهد تا بتواند در موقعیت مناسب در محدوده آن چهارچوب، فعالیت های آموزشی خود را سازماندهی کند و روش های مناسب تدریس را انتخاب نماید. البته انتخاب الگوی تدریس بستگی به نوع آگاهی معلم از فلسفه و نگرش های تعلیم و تربیت خواهد داشت، آن نگرش ها و باورها اساس انتخاب فعالیت او را در این زمینه تشکیل خواهند داد.» ( شعبانی، 1379، 242 و 243 )

الگوی کاوشگری

          « کاوشگری با روبرو شدن با مسئله تقویت می شود واز کاوشگری معرفت به وجود می آید . جریان اجتماعی، کاوشگری را تقویت می کند واین جریان خود مورد بررسی قرار گرفته، بهبود می یابد. تدوین برنامه کاوشگری در مرکز تفحص گروهی است.

          رویداد الهام آمیز ( مسئله برای حل ) که فرد بتواند بدون عکس العمل نشان دهد، نخستین عنصر کاوشگری است. معلم می تواند محتوای مورد نظر خود را برگزیند وآن را در قالب موقعیت های مسئله دار در کلاس طرح نماید. دانش آموزان بایستی برآگاهی خود بیافزایند وعلاقمند به معنادار ساختن باشند.

آنان، علاوه بر آن، باید با تصور نقش دوگانه شرکت کننده و مشاهده گر برای خود، بطور همزمان، در مسئله کاوش کنند وخود را در کاوشگری ها مشاهده نمایند. از آنجا که کاوشگری در اصل یک جریان اجتماعی است، تعامل با افراد دیگری که در ابهام به سر می برند و مشاهدة عکس العمل آنان به دانش آموزان کمک می کند تا مسائل را خود بنگرند. تضاد ظاهر شده نیز علاقمندی دانش آموزان را به مسئله برمی انگیزد.

          هرچند معلم می تواند موقعیت مسئله داری را آماده کند، ولی شناسایی و تدوین مسئله و دنبال حل آن رفتن وظیفه دانش آموزان به عنوان کاوشگران است. کاوشگری به فعالیت دست اول در موقعیت واقعی و تجربه جاری که به طور مداوم اطلاعات جدیدی به وجود آورد نیاز دارد. بدینسان دانش آموزان باید از این روش چنان آگاه باشند که بتوانند اطلاعات را گرد آورند، نظرات یادآور گذشته را به یکدیگر پیوسته و آنها را دسته بندی نمایند، فرضیه هایی را تدوین وبه آزمون درآورند. پی آمدها را بررسی کرده و طرح ها را تغییر دهند. سرانجام، دانش آموزان باید برظرفیت اندیشیدن که توان ترکیب رفتار مبتنی بر مشارکت با رفتار ذهنی و کلامی است، بافزایند. از دانش آموزان می خواهند آگاهانه به تجربه توجه نمایند، یعنی نتایج بررسی را به وضوح تدوین کنند وآنها را با نظرات موجود ادغام نمایند. به این طریق افکار در طرح هایی تازه و خوب تر سازمانی جدید می یابند.» ( جویس، 1376، 107 )

          « آموزش کاوشگری نیاز به درجات بالای تعامل بین معلم، دانش آموز، مواد، محتوا و محیط آموزشی دارد. یکی از مهم ترین جنبه های روش کاوشگری این است که به معلم و دانش آموز اجازه می دهد که سوال کننده، جستجو کننده و خواهنده باشند. سوال وقتی نقش مهمی در فعالیت های یادگیری و آموزش دارد که با روش آموزش و یادگیری کاوشگری همراه شده است. معمولاً سوالاتی که منجر به بررسی های عمیق می شوند دانش آموزان را به تلاش جهت مطالعه دعوت می کنند. فرآیندهای بررسی کننده یادگیری کاوشگری نه تنها دانش آموزان را در سوال سازی درگیر می کند، بلکه آن ها را در انتخاب بهترین ابزار پاسخ گویی هدایت می کند و این موجب هدایت بهینه مطالعه و کاوشگری از جانب آن ها می شود.» ( بختیارنصر آبادی، 1384، 137 )

آموزش کاوشگری

          « آموزش کاوشگری به وسیله ریچارد ساکمن ( 1962 ) برای تدریس یک جریان تفحص و توضیح در بارة پدیده ای غیر معمولی ایجاد گردید. الگوی ساکمن شاگردان را به درون انواع روش های منظم مورد استفادة دانشمندان در سازمان دهی دانش و تدوین اصول وارد می سازد. آموزش کاوشگری برحسب مفهوم روش علمی، سعی می کند به شاگردان بعضی از مهارت ها و زبان کاوشگری دانشمندان را بیاموزد.

          ساکمن الگوی خویش را با تحلیل روش های محققان خلاق بخصوص دانشمندان علوم طبیعی بوجود می آورد. او پس از تعیین عناصر جریان کاوشگری آنها را در الگوی آموزشی که آموزش کاوشگری می نامد قرار می دهد.

تحقیق 

          تدوین آموزش کاوشگری برای کشاندن شاگردان بطور مستقیم در جریان تفکر علمی است و این امر با فشرده ساختن جریان علمی در زمانی بسیار کوتاه صورت می پذیرد. شلنکر ( 1976 ) بیان می کند آموزش کاوشگری منجر به افزایش درک علوم، بهره وری تفکر خلاق، و مهارت هائی برای دریافت و تحلیل اطلاعات می شود.» ( جویس، 1376، 231 )

مراحل تدریس

          « آموزش کاوشگری پنج مرحله دارد:

گام اول: رویاروئی با مسئله

توضیح روش های کاوشگری

عرضة رویداد ناهمخوان

گام دوم: گردآوری داده ها ـ تأیید درستی آنها

تأیید ماهیت اشیاء و شرایط

تأیید رخداد موقعیت مسئله

گام سوم: گردآوری داده ها ـ آزمایشگری

مجزا کردن متغیرهای مربوط

درآوردن روابط علّی به صورت فرضیه ( و آزمون )

گام چهارم: سازمان دهی، بیان عبارت قانونمند

قانون مند ساختن قواعد و توضیحات

گام پنجم: تحلیل جریان کاوشگری

تحلیل راهبرد کاوشگری و توسعه مؤثرترین راهبرد

سیستم اجتماعی ( روابط بین افراد )

          الگوی آموزش کاوشگری می تواند از ساختاری بسیار برخوردار شود و معلم درآن شیوة کاوشگری را کنترل و تجویز کند. بهر حال، کاوشگری واجد موارد همکاری، آزادی تفکر و برابر است.

          واکنش میان شاگردان باید ترغیب شود. محیط تفکر برای همه نظریات مربوط باز است ومعلمان و شاگردان می باید در هنگامی که نظریاتشان مطرح است، به عنوان افرادی برابر مشارکت داشته باشند.

اصول واکنش

          1ـ مطمئن شوید که پرسش ها به صورت عباراتی درآمده اند که با آری و خیر جواب داده می شوند و محتوای آنها نیازی به کاوشگری معلم ندارد.

          2ـ از شاگردان بخواهید تا سوالات بی اعتبار را دوباره جمله سازی کنند.

          3ـ نکات بی اعتبار را مشخص کنید.

          4ـ از زبان جریان کاوشگری استفاده کنید. مثلاً سوالات شاگرد را به صورت نظریه ها معین کنید و آزمون ( آزمایش کردن ) آن را بخواهید.

         5 ـ سعی کنید محیطی فکری و آزاد را با مورد قضاوت قرار ندادن نظریه های شاگردان فراهم سازید.

         6ـ شاگردان را برای بیان عبارات روش نظریه ها تحت فشار قرار دهید و موجباتی برای جانبداری از تصمیم آنها فراهم سازید.

         7ـ واکنش میان شاگردان را ترغیب کنید.

سیستم حامی ( منابع و شرایط )

          سیستم حامی مطلوب مجموعه ای از مطالب درگیر ساز، معلمی با فهم جریانات عقلی و راهبردهای کاوشگری و منابع اطلاعاتی در باره مسئله است.» ( جویس، 1376، 245و246 )