آب ژاول 

وايتكس (آب ‍‍ژاول)Vaytks Bleach

   نام عمومی:  وايتكس (آب ‍‍ژاول)Vaytks Bleach

   نام تجاری: Vaytks Bleach   آب ژاول(Javel Water)

   نام علمی:  هيپو كلريت سديم(Sodium Hypochlorite)

   نام ماده:  هيپو كلريت سديم(Sodium Hypochlorite)

   سایر اسامی:   آنتي فرمين , اكسيد كلريد سديم , اكسي كلريد سديم

ساختار خطي آب ژاول

 آب ژاول محلولی است از ۱۰ تا ۱۶ درصد هیپوکلریت سدیم (NaOCl) در آب. این محلول را برتوله، کشف کرد و چون نخست در محله پاریس

 تولید می‌شد، به آب ژاول معروف شد.

آب ژاول ماده‎ای سمی است. رنگ آن نزدیک به زرد و طعم و بوی آن تند است. آب ژاول را برای گندزدایی و بوزدایی به کار می‎برند. از این ماده در صنعت به عنوان رنگ‎زدا و سفید‏کننده پارچه و خمیر کاغذ استفاده می‎شود. در خانه‎‏ها برای ضد‏عفونی کردن سبزی‏ها و سفید کردن رخت‏ها به هنگام رختشویی از آب ژاول استفاده می‏کنند. این محلول با نام‏های گوناگون در بازار به فروش می‏رسد. خاصیت ضدعفونی کننده آب ژاول به دلیل تولید کلر

آزاد می‌باشد.

آب ژاول را از دمیدن گاز کلر درمحلول

آب ژاول محلولی ناپایدار است ودر اثر حرارت و نور به تدریج خاصیت خود را از دست می‌دهد.

 رايج‌ترين ماده اي که از آن ، به عنوان سفيد کننده استفاده مي‌شود، آب ژاول است. ماده اصلي و موثر در آب ژاول ، هيپوکلريت سديم (NaOCl) است. هيپوکلريت سديم ، ترکيبي فوق‌العاده قوي است که درصد خيلي کمي از آن (5 درصد) را در آب حل مي‌کنند و با نام‌هاي مختلف و به عنوان سفيد کننده به بازار عرضه مي‌کنند. بنابراين سفيد کننده‌ها و آب ژاول ، همان محلول 5 درصد هيپوکلريت سديم هستند.

 مزيت آب ژاول اين است که خاصيت ضدعفوني کننده نيز دارد، زيرا يک سفيدکننده کلردار است. افزودن مقدار کمي پربورات به آب ژاول ، قدرت سفيدکنندگي آن را افزايش مي‌دهد. البته بايد توجه داشت که محلول هيپوکلريت سديم ، ناپايدار است و در مجاورت نور و گرما ،      يون -OCl تجزيه شده، اکسيژن آزاد مي‌کند و در نتيجه از شدت عمل آن کاسته مي‌شود. لذا بايد آن را در ظروف مات و نيز دور از گرما نگهداري کرد. همچنين بهتر است محلول‌هاي تازه استفاده شود، زيرا بهر حال در اثر ماندن بسادگي تجزيه مي‌شود.

 NaOCl ----> NaCl + O2

 فرمول شیمیایی مایع سفید کننده یا همان آب ژاول که برای سفید کردن پارچه و شستشوی   دیواره های حمام، توالت و .... بکار میرود، NaOH+NaCl+H2O  است و از ترکیب کردن گاز کلر با سود سوزآور در غلظتهای 5 الی 10 درصد کلر فعال به بازار عرضه میشود.

روش‌هاي تهيه آب ژاول

 واکنش سود سوزآور با گاز کلر

 متداول‌ترين روش براي تهيه هيپوکلريت سديم ، عبارت از عبور دادن گاز کلر از درون محلول قليايي سديم هيدروکسيد مي‌باشد که در نتيجه آن ، کلر بطور همزمان هم اکسيد ( به فرم -OCl ) و هم احيا ( به فرم -Cl ) مي‌گردد. فرمول واکنش به شرح زير است:

 Cl2 + 2NaOH ----> NaCl + NaOCl + H2O

  همانطور که از واکنش بالا پیداست، چنانچه گاز کلر را در محلول سود سوزآور وارد کنید، آب ژاول تولید میشود. تمامی مخازن و لوله های داخل آن که برای تولید مایع سفید کننده بکار میروند باید از جنس PVC باشند، زیرا گاز کلر در مجاورت با رطوبت با هر فلزی ترکیب میشود.

 در داخل مخزن سود را میریزند و از پایین گاز کلر را وارد می کنند. میل ترکیبی گاز کلر با سود بسیار زیاد است، به همین دلیل گاز کلر در خلال زمانی که از ته مخزن به سطح مخزن میرسد، جذب میشود.

 در اینجاست که هرچه خروجی گاز کلر از سطح مخزن کمتر باشد نشاندهنده این است که واکنش دارد بخوبی صورت می گیرد.

 آنچه در رابطه با تهیه آب ژاول به روش فوق اهمیت دارد، دقت در کنترل، به هنگام تولید آن است زیرا چنانچه تزریق کلر قبل از خاتمه عمل متوقف نشود، واکنش برعکس شده و بسرعت دما بالا میرود و محصول از بین میرود.

 اگر pH به حدود 2/12-12 برسد واکنش پایان یافته است. از آنجائیکه هرچه محیط سردتر باشد واکنش نیز بهتر صورت می گیرد بایستی دقت شود تا دما از 42 درجه سانتیگراد بالاتر نرود. در یک تولید نرمال، گاز کلر از حدود 20 درجه شروع شده و در دمای 42 درجه پایان می گیرد.

الکتروليز محلول NaCl

روش وسيع ديگري که براي تهيه هيپوکلريت سديم استفاده مي‌شود، الکتروليز محلول غليظ نمک سديم کلريد است. اين سلولهاي الکتروليتي ، ديافراگم يا غشائي نداشته و در جريان بالا و در محلولي نسبتا خنثي بکار گرفته مي‌شوند. اين سلول‌ها جهت بکار گيري در درجه حرارت پائين طراحي مي‌شوند که محلول سود سوزآور کاتد را به تماس با کلر متصاعد شده از آند

در مي‌آوردند.

 واکنش سديم بي‌کربنات با کلسيم هيپوکلريت

روش ديگري براي تهيه سديم هيپوکلريت مي‌باشد که فرمول واکنش به شرح زير مي‌باشد:

 Na2CO3 + Ca(OCl)2 ----> 2NaOCl + CaCO3

قدرت اکسيدکنندگي سديم هيپوکلريت

 بطور کلي ، سفيد کننده ، در واقع يک عامل اکسيد کننده مي‌باشد. فعاليت آن ، به اين وسيله اندازه گيري مي‌شود که چه مقدار کلر قابل دسترسي وجود دارد. کلر فعال (کلر قابل دسترس) اندازه اي از قدرت اکسيدکنندگي کلر موجود در سفيد کننده مي‌باشد. در پودرهاي سفيد کننده CaOCl2 مقدار کلر قابل دسترس همان درصد کلر در پودر مي‌باشد.

  ما در سديم هيپوکلريت مقدار کلر قابل دسترس دو برابر در صد موجود در پودرهاي سفيد کننده مي‌باشد.زيرا قدرت اکسيدکنندگي( -Ocl) دو برابر اکسيدکنندگي Cl2 است. احياي(-Ocl) (کلر با اکسايش +1) به( -Cl) (کلر با اکسايش -1) با دو الکترون انجام مي‌شود، در حاليکه احياي Cl2 به(-Cl) با يک الکترون براي هر کلر انجام مي‌گيرد.

کاربردهاي آب ژاول

بعنوان ضد عفوني کننده

 محلول هيپوکلريت (آب ژاول) تمام ميکروب‌ها اعم از قارچ ، ويروس و باکتري را نابود مي‌کند. از اين بعنوان يک ضد عفوني کننده و ماده دفع بو در لبنياتها ، مخازن آب ، دفع فاضلاب‌ها و براي اهداف خانگي از قبيل ضد عفوني کردن لگن‌ها و وان حمام ، لباس‌ها ، آشپزخانه و... مناسب است و نيز از آن ، در ضد عفوني کردن آزمايشگاههايي که در معرض ويروس هپاتيت هستند (مثل همودياليز) و اماکن تهيه و توزيع مواد غذايي استفاده مي‌شود.

 همچنين از محلول رقيق‌تر آن در شستشوي زخم‌هاي آلوده که باز تازه نباشند، استفاده مي‌شود. در طول جنگ جهاني اول ، در معالجه زخم‌ها بعنوان محلول ضد عفوني کننده و التيام‌بخش مورد استفاده قرار گرفته بود. استفاده از آب ژاول در لباسشويي و براي ضد عفوني کردن لباس‌ها توصيه مي‌شود. حتي خود لباسشويي را هم مي‌تواند با آب ژاول و آب داغ ضد عفوني کنيد. بدين ترتيب که مقداري آب ژاول را درون لباسشويي ريخته و بگذاريد تا با آب داغ (بدون لباس) ده دقيقه کار کند.

بعنوان سفيد کننده و لکه‌بر

  ماده اوليه اکثر سفيد کننده‌ها که در قديم به آب ژاول معروف بوده‌اند، هيپوکلريت سديم است. آب ژاول براي پاک کردن لکه‌هاي کپک ، خون ، قهوه ، تنباکو ، آب ميوه و بسياري ديگر از لکه‌ها مناسب است. براي از بين بردن اين لکه‌ها ، يک قاشق آب ژاول را در يک ليوان آب بريزيد و به کمک قطره چکان روي لکه بريزيد. آب ژاول بعنوان سفيد کننده براي پنبه ، کتان ، چتائي ، ابريشم مصنوعي ، خمير کاغذ و مرکبات مفيد است در حقيقت بيشترين کلر خريداري شده جهت سفيد کردن محصولات سلولزي قبل از استفاده به هيپوکلريت تغيير داده مي‌شود.

احتياط در استفاده از آب ژاول

  آب ژاول ، باعث از بين رفتن پشم مي‌شود، براي همين بايد از آن براي پارچه‌هاي پشمي و نيز ابريشمي و چرم استفاده کرد.

 خيساندن زياد پارچه‌ها در آب ژاول سبب ضعيف شدن الياف آنها مي‌شود.

 آب ژاول ، سبب خوردگي فلزات و وسايل فلزي مي‌شود.

  آب ژاول ، ماده اي بسيار سمي است و نبايد آن را در محيط هاي بسته بکار برد و از بکار بردن آن به همراه جوهر نمک و موادي مثل آن نيز بايد جدا خودداري کرد (يعني هميشه آن را به تنهايي و بدون مخلوط با پاک کننده‌هاي ديگراستفاده کنيد). زيرا اين دو با هم ، گاز بسيار سمي و کشنده کلر را تشکيل مي‌دهند.

  ماده موثر آب ژاول (سديم هيپوکلريت) ، پوست ، چشم و ريه‌ها را تحريک مي‌کند و به آنها آسيب مي‌رساند، لذا از تماس مستقيم آن با دست بايد پرهيز کرد و از ورود ناگهاني آن به چشم بايد جلوگيري نمود.

 تولید در ایران : از آنجا که در ایران این محصول با نام تجاری وایتکس عرضه شده بیشتر با این نام شناخته می‌شود. اگرچه سایر شرکت‌های سازنده آب ژاول از عبارت مایع سفید کننده استفاده می‌کنند. از جمله شرکتهای تولید کننده عمده آب ژاول در ایران می‌توان به پتروشیمی شیراز و پتروشیمی بندر امام

اشاره کرد .

روشهای استفاده صحیح از سفید کننده ها (وایتکس)

سفید کننده (bleach) یک ترکیب شیمیایی است که از طریق فرایند اکسیداسیون خاصیت رنگبری و عفونت زدایی دارد.  

انواع سفید کننده

1- سـفید کننده خانگی و یا کلردار (chlorine bleach):حاوی هیپوکلریت سدیم (NaCLO) می باشد. به آن آب ژاول (JAVELLE WATER) و یا وایتکس نیز می گویند. این سفید کننده محلول در آب به شکل 5 درصد و یا 10 درصد عرضه می گردد. وایتکس یک محلول ناپایدار است و گاز کلر با سرعت 75/0 گرم در روز از آن تبخیر می گردد. وایتکس یک قلیای قوی می باشد، بطوری که PH نوع 5 درصد آن 11 بوده بنابراین بسیار خورنده است. وایتکس یک اکسید کننده قوی است.

2- سفید کننده فاقد کلر (OXYGEN BLEACH): حاوی هیدروژن پـرواکسـاید (HYDROGEN PEROXIDE) و یا سدیم پربورات (SODIUM PERBORATE) و یا سدیم پرکربورات(SODIUM PERCARBORATE) می باشد.

3- پودر سفید کننده (BLEACHING POWDER): حاوی کلسیم هیپوکلریت (CALCIUM HYPOCHLORITE) می باشد.

مصارف سفید کننده خانگی

1- سفید کردن و روشن کردن لباسها.

2- بر طرف کردن لکه ها.

3- گندزدایی (از بین بردن باکتری ها، قارچ ها، کپک ها، هاگ ها و برخی ویروسها)

سایر مصارف سفید کننده

1- گندزدایی از چاه های آب.

2- گندزدایی محیط های بیمارستانی.

3- کنترل رشد آلگ ها و برخی صدف ها.

4- گندزدایی آب استخرها.

5- اضافه کردن به فاضلاب و هرز آب ها بمنظور کاهش وکنترل بوی نامطبوع.

مکانیسم گندزدایی و رنگبری وایتکس

1- امتزاج و ترکیب آب و هیپوکلریت سدیم، ایجاد اسید هیپوکلروس (HYPOCHLOROUS ACID) می کند، که به اسید هیدروکلریک و اکسیژن تجزیه می گردد. اکسیژن یک اکسید کننده قوی بوده و خاصیت گندزدایی را به سفید کننده می بخشد.

2- بخشی از سلول موسوم به کروموفور (CHROMOPHORE) که مسئول رنگ مولکول است، توسط هیپوکلریت سدیم تجزیه گردیده و قابلیت جذب نور مرئی را از دست می دهد.

نحوه ضد عفونی سطوح با وایتکس

1- ابتدا سطح مورد نظر را با شوینده خانگی تمیز کنید.

2- محلول رقیق شده یک قسمت سفید کننده و 4 قسمت آب را تهیه کنید. سپس با محلول حاصل اقدام به شستشوی سطح مورد نظر کنید.

3- اجازه دهید سطح مورد نظر کاملا خشک گردد.برای از میان بردن بقایای خورنده سفید کننده می توانید سطح را بوسیله الکل شستشو دهید.

نحوه ضد عفونی کردن آب شرب در مواقع اضطراری

2 قطره سفید کننده را در یک لیتر آب حل کنید. و یا یک لیتر سفید کننده برای هر 4 هزار لیتر آب.

نکته:این روش گندزدایی بایستی در صورت عدم دسترسی به سایر مواد گندزدا و در شرایط بسیار اضطراری مورد استفاده قرار گیرد.

نکته: گندزدایی آب استخر هـا توسط سفید کننده به خاطر ایجاد مقادیر اندک کلروفرم (CHLOROFORM) خطرناک است. علایم استفاده از سفید کننده در عفونت زدایی آب استخرها، سوزش و قرمزی چشمها و تحریک مخاط بینی و گلو است.

 

نحوه رقیق کردن وایتکس در شستشوی البسه

1- یک قاشق غذاخوری در یک گالن آب برای شستشوی با دست.

2- در لباسشویی اضافه کردن حداکثر یک نصف فنجان وایتکس کافیست.

3- و یا 10 میلی لیتر وایتکس+یک لیتر آب=برای مصارف نظافت و شستشو.

4- و یا 10 میلی لیتر وایتکس+نیم لیتر آب=برای مصارف گندزدایی و ضد عفونی سطوح و اشیاء.

نکته:محلول رقیق شده را بایستی ظرف 24 ساعت مورد استفاده قرار دهید.

استفاده از سفید کننده برای چه نوع لباسهایی مناسب است:

1- لباسهای سفید رنگ.

2- لباسهای با رنگ ثابت (colorfast).

برای کدام دسته از لباسها و منسوجات نمی توان از سفید کننده استفاده کرد؟

1- لباسهای سفید اما با یقه و یا سر آستین رنگی.

2- لباسهای با چندین رنگ متفاوت.

3- منسوجات از جنس پشم، ابریشم، نایلون، چرم، موهر، اسپاندکس، استرچ. (باعث آسیب و ایجاد لکه دائمی در آنها می شود)

4- لباسهایی که رنگ میدهند (رنگ قابت ندارند).

نکته: سفید کننده فاقد کلر که عمدتاً به شکل پودر عرضه می گردند را می توان برای هر نوع لباس و پارچه ای مورد استفاده قرار داد. (حتی لباسهای رنگی). کافیست آن را با آب داغ رقیق کنید و لباسها را با آن بشویید. در انتها لازم است لباسهای شسته شده را کاملا آب بکشید.

 تست ایمن بودن البسه برای استفاده از وایتکس

1- دو قاشق چایخوری سفید کننده را در یک چهارم آب حل کنید.

2- یک قطره از محلول را در یک قسمت پنهان از دید (نظیر سر آستین) قرار دهید.

3- یک دقیقه صبر کنید. سپس با یک دستمال کاغذی محل را خشک کنید.

4- چنانچه رنگ موضع تغییر نکرد، می توان لباس را توسط وایتکس شستشو داد.

خطرات مصرف وایتکس

 سفید کننده خانگی از سدیم، اکسیژن و کلر تشکیل یافته است. وایتکس به خودی خود و به آهستگی تجزیه می گردد. اما در دمای بالای 40 درجه سانتی گراد و در معرض نور خورشید بودن، این روند تسریع می گردد. سفید کننده هنگام تجزیه به گاز کلر، گاز اکسیژن و سدیم کلرات تبدیل می شود.