موریانه

 از نظر تاکسنوميکي تمامي موريانه ها در سلسله Animalia، شاخه Arthropoda، رده Insecta و راسته Isoptera جاي گرفته اند. گرچه موريانه ها به اندازه ها و اشکال مختلف هستند اما همه گونه هاي موريانه در راسته Isoptera قرار مي گيرند و گسترش جهاني گونه ها درحال حاضر ۲۷۶۱ گونه است.

که از اين ۲۷۶۱ گونه، ۱۹۵۸ گونه از آن ها موريانههاي عالي مي باشند. موريانه هاي ابتدايي در ۶ خانواده توصيف مي شوند که در داشتن تاژک داران همزيست روده اي اشتراک دارند. موريانههاي عالي از موريانههاي ابتدايي تکامل يافتهترهستند بصورتي که تاژکداران همزيست را از دست دادهاند و آنها را با باکتريها جايگزين نمودهاند. موريانه هاي عالي سه چهارم تمام گونه هاي توصيف شده را تشکيل مي دهند، تعداد زيادي از گونه ها هنوز توصيف نشده اند. موريانه هاي ابتدايي در استراليا نسبت به ديگر قاره ها غني تر هستند در حاليکه تعداد گونههاي تغذيه کننده از خاک و موريانه هاي آلي کمتر است.

عموماً تصور مي شود که موريانه ها موجودات مخربي هستند که نقش کم اهميتي در اکولوژي زمين دارا مي باشند. برخلاف آنچه تصور مي شود، موريانه ها نقش اکولوژيکي عظيمي را به ويژه در محيط زيست هاي بياباني و با حاصلخيزي پايين ايفا مي کنند.

در مناطق دور افتاده با حاصلخيزي پايين دراستراليا که مقدار بسيار کمي نزولات جوي دريافت مي کنند کمبود رطوبت منجر به سازگاري بهت انگيز تعدادي از حيواناتي که آنجا زندگي مي کنند، به طور برجسته موريانه ها شده است. آب براي هر موجود زنده اي نياز است تا زنده بماند،ا اين حقيقت در مورد موريانه ها نيز وجود دارد. چندين گونه از موريانه ها به صورتي تکامل يافتهاند که تمامي کلني قادرند تا داخل محيط زيستي که خودشان ساخته اند و گاهي اوقات داخل يک قطعه چوب مرده زندگي کنند.

هر چيزي که آن ها استفاده مي کنند بازيافت مي شود موريانه ها تپه هاي ابتکاري را با مواد زائد خود مي سازند و از طريق چسباندن همه چيز به هم و ساختن محلهاي عبور و مرور ضد آب، از هدر رفتن آب جلوگيري ميکنند. توانايي موريانه ها در متابوليسم سلولز از طريق رابطه همزيستي دوجانبه به آنها اجازه مي دهد تا مواد گياهي مرده را تجزيه کرده و مواد غذايي را به خاک باز گردانند. رويهم رفته موريانه ها مهمترين تجزيه کنندگان در محيط هاي خشکند زيرا قادرند، مواد غذايي را دوباره به زمين باز گردانند، خاک بسازند و رطوبت را حفظ کنند.

به نظر مي رسد تنفر از موريانه ها طبيعي باشد. اغلب آنها بسيار کوچکند و رنگ پريده و حشراتي باظاهري عجيب اند آن ها در تاريکي زندگي مي کنند. به دليل ميلون ها دلار خسارتي که به ساختارهاي چوبي و رستنيها در سراسر جهان وارد مي کنند به عنوان (آفت) مشهور هستند. Thomas Snyder اين بدنامي جهاني موريانه ها را در عنوان کتابش (۱۹۴۸)، موريانه دشمن ما، نشان مي دهد.

بدين ترتيب مطالعات و اکتشافات اخير شروع نمودهاند تا اين تصور بد از موريانه ها را تصحيح کنند. مخلوقي که در هر قارهاي با دامنه گسترش زياد وجود دارد (يا وجود داشته است) مطمئمناً نقش اکولوژيکي بزرگتري از آفت دارد. مطالعات اخير در مورد تکامل اين راسته از حشرات ارتباط دقيق تري بين کمک و مساعدت آنها را در محيط زيست کنوني ومحيط زيستي که ميليون ها سال پيش که وجود داشته اند را بيان مي کند.

توانايي موريانه ها در سازگار شدن با محيط هاي خشک به آن ها اجازه مي دهد که در محيط هايي که ديگر تجزيه کنندگان رايجي نظير باکتري ها و قارچها نمي توانند عمل کنند، نقش تجزيه کننده مهمي را ايفا نمايند. استراليا به دليل کمي بارش و بالا بودن درجه حرارت بيابان و ساوان يک محيط ايده آل براي مطالعه تأثيرات محيط هاي خشک بر موريانه هاست.

موریانه‌ها حشراتی هستند که بدنی نرم دارند و به کندی حرکت می‌کنند به حکم طبیعت تا پایان عمر در دژ تاریکی که محل اجتماع آنهاست به سر می‌برند. زیرا در روشنایی آفتاب و فضای باز یارای ایستادگی در برابر دشمنان بی‌شمار خود را ندارند از نظر ساختمان بدنی و چگونگی رشد (دگردیسی) به سوسک‌های حمام شباهت دارند.

موریانه‌ها حشراتی هستند اجتماعی که دو نوع از آنها دیده می‌شود: یک نوع در داخل چوبهای منازل زندگی می‌کنند و نوع دیگر مخصوص نواحی استوایی بوده و در بیابانها برای خود مسکن می‌سازند و طول خانه‌هایشان گاهی به 5 متر و قطرش به 8 متر می‌رسد و بسیار هم سخت است، بطوری که با کلنگ هم شکسته نمی‌شود.

در حالت کلی موریانه‌ها ، شاه ، ملکه ، شاهزاده ، کارگر و سرباز دارند و اگر تپه آنها را بشکافید همه اینها را از هم تشخیص خواهید داد. تعداد زیادی از موریانه‌ها با استفاده از چوبهای جویده شده و یا گل لانه‌های بزرگی درست می‌کنند. این لانه‌ها بسیار اصولی ساخته شده و برای ساخت آن هر موریانه وظیفه مشخصی دارد. معمولا موریانه‌ها در درون لانه‌هایشان پنهان می‌شوند، ولی در صورتی که کسی مزاحم آنها شود یا برای تشکیل اجتماع جدید قصد پرواز داشته باشند، از لانه‌هایشان بیرون می‌آیند.

انواع موریانه

1 - زیرزمینی :

دالانی در زیر زمین حفر میکنند و از طریق سطح زمین خود را به خانه ها میرسانند . ( موریانه های ایران عمدتاً از این نوعند )

 2 – تپه ساز :

با توجه به قدرت باروری زیاد جعیت کلنی آنها زیاد است . انتشار آنها بیشتر در آفریقا و تنها یک گونه آن در بلوچستان ایران یافت می باشد .

 3 – چوب خشک :

جنس نر و ماده این نوع پس از پرواز دستجمعی ار طریق سوراخهای موجود بر روی چوب وارد آنها شده و کلنی خود را تشکیل می دهند .

 خصوصيات عمومي سلسله طبقات

گرچه موريانه هاي عالي و ابتدايي در راستاي گونه به مقدار کمي در جزئيات تفکيک طبقات تفاوت دارند، يک کليات ژنريک از سلسله طبقات موريانه را به آساني ميتوان درک نمود.

۵ طبقه عمده در داخل کلني موريانه (بجز تعداد کمي از گونه ها) وجود دارد: مولدين، بالدارهاي جنسی ، کارگرها، سربازها و نمف ها

مولدين

يک شاه و ملکه هر کلني را آغاز مي کنند و همانجا با قي مي مانند تا بميرند. شاه کار مي کند تا براي بارور کردن ملکه اسپرم توليد کند (ملکه بيش از ۳۰۰۰ تخم در روز طرد مي کند). ملکه هورمون هايي آزاد مي نمايد که سيگنالهاي آن باعث تفکيک کارگرها، سرباها و ... ميگردد. در بسياري از گونهها، حيات تپه به زندگي مولدين وابسته است. هم ملکه و هم تپه مي توانند بيش از ۲۵ سال عمر کنند. در برخي گونه ها، مولدين وقتي مي ميرند جايگزين ميشوند و بدين ترتيب اجازه ميدهند کلني گاهي اوقات تا يک قرن به حياتش ادامه دهد.

بالدارهاي جنسی

اين کلاس موريانهها که غالباً بيشتر ديده مي شوند (خورده مي شوند) وظيفه مهم پيدا کردن کلني هاي جديد را بر عهده دارند. آن ها چشم هاي مرکب به خوبي توسعه يافته دارند و قادرند پرواز و توليد مثل کنند و مي توانند درصورتيکه شاه و ملکه ازبين بروند، جايگزين آن ها بشوند. بالدارهاي جنسی عموميترين کلاس موريانهها هستند که بر اساس تفاوتهاي موجود در شکل و اندازه بال براي طبقهبندي مورد استفاده قرار ميگيرند. نام Isoptera به معني مساوي بال است و به موريانه ها نسبت داده شده زيرا دو جفت بال موريانه ها يک اندازه و مشابه به نظر مي رسد. آلات ها در شب براي پراکنده شدن و جفت گيري ظاهر مي شوند، اما آن ها هيچ گاه به لانه باز نمي گردند.

کارگرها

اين گروه از موريانه ها شايد عمده ترين نقش را در کلني ايفا کنند. کور، کر و عقيمند کارگرها کوچکترين موريانه هاي فعالند (گاهي فقط يک يا دو ميلي متر طول دارند). نظر به اينکه بيشترين فراواني موريانه را دارند وظايف آنها، لانه سازي، غذا دادن به سربازها و والدين، جستجوي منابع آب و غذا، مراقبت از تخم ها و موريانه هاي جوان تر و دفاع شيميايي در مقابل قارچ ها و ديگر ميکروارگانيسم هاي شيميايي است. يکي از مهمترين مسئوليت هاي يک کلني جمعآوري آب و غذاست، اين وظيفه مهم توسط کارگرها انجام ميگيرد .

 
سربازها

سربازها هم مانند کارگرها عقيمند، اما آنها کور نيستند. وظيفه ي آنها حفاظت از لانه است، اغلب آنها براي حفاظت از کلني خودکشي ميکنند. اعضاي اين طبقه آرواره هاي بزرگي دارند (اندازه و شکل با گونه تغيير مي کند) که براي پاره و زخمي کردن دشمنان از آن ها استفاده مي نمايند. سربازها سرهاي بزرگي دارند و از همين طريق ميتوانند جلوي ورود مزاحمين را بگيرند.

آنها همچنين از پيش آمدگي پيشاني شان براي پرتاب مواد شيميايي دفاعي که دشمنان را به دام مي اندازد استفاده مي کنند. هنگاميکه يک شکاف در ديوار تپه يا يک سوراخ در گالري هاي گلي بوجود مي آيد تعداد زيادي از سربازها به خارج آن يورش مي برند و از آن منفذ دفاع مي کنند تا کارگرهها آن را تعمير نمايند. خيلي از اوقات نگهبانان بيرون از لانه مي مانند و در اثر گرسنگي و از دست دادن آب بدن مي ميرند .

 
نمف ها (پورهها)

از تخم ها بوجود مي آيند، نمف ها موريانه هاي غيرفعال و توسعه نيافته اند که منتظر دريافت سيگنال هاي شيميايي از ملکه که منجر به تغييرات مي شود، مي باشند. يک تعداد نسبتاً کمي از نمف ها تبديل به بالدارهاي جنسی مي شوند، (۱۰ تا ۱۵ درصد جمعيت) تعدادي از آنها سرباز مي شوند در حاليکه اکثريت آنها به کارگر تبديل مي شوند .

 خصوصيات و مشخصات بي نظير موريانه ها

هيچ حيواني وجود ندارد که توانايي متابوليسم سلولز را داشته باشد. چنين حيواني وجود ندارد. به هر حال تعداد زيادي از حيوانات مانند احشام و گاو و گوسفند و بزغاله گوزن، کوالا و زرافه مقدار زيادي سلولز در رژيم غذايي شان استفاده مي نمايند. براي هضم سلولز يک ارگانيسم بايد از سلولاز، يک آنزيم با توانايي کاتاليز و هيدروليز سلولز استفاده کند .

اما اين حيوانات اين آنزيم را توليد نمي کنند. پس چه گونه آن ها سلولز را هضم مي نمايند؟ اين سؤال از طريق برخي ارگانيسم هاي ساده از قبيل، قارچ ها، باکتري ها و تکسلوليها پاسخ داده مي شود. اين ارگانيسم ها (معمولاً باکتري يا تک سلوليها) يک ارتباط همزيستي با حيوانات ميزبان دارند. موجودات همزيست داخل روده حيوان زندگي مي کند و در يک قسمت از ارتباط دوجانبه شرکت ميکنند.

شايد سحرآميز ترين خصوصيات موريانه ها ارتباط همزيستي آن ها با ارگانيسم هاي هضم کننده سلولز باشد. آغازيان همزيست داخل روده (موريانه هاي ابتدايي) باکتري(موريانه هاي عالي) سلولز مواد گياهي را که توسط موريانه ها خورده شده است را هضم مي نمايند . هردوي موريانهها و ميکروارگانيسمها از اين ارتباط سود ميبرند. موجود همزيست يک منبع غذاي دائمي و يک پناهگاهي خارج از محيط به دست مي آورد.

در حاليکه موريانه ها گلوکز و ساير مواد توليد شده از متابوليسم سلولز را به دست مي آورند.به دليل اين حقيقت که مواد سلولزي توسط موريانه ميزبان مورد استفاده قرار ميگيرد، سلولز ميتواند توسط پروتيستهاي همزيست رودهاي يا باکتريها هضم شود. موريانهها بدون همزيستها نمي توانند سلولز را هضم نمايند. اين ارتباط براي موريانه و همزيست مفيد ميباشد.(استفاده متقابل) .

موريانه ها بدن نرمي دارند و هدايت تغذيه، دفاع و توليد مثل آن ها وابسته به زوائد مو مانند باريکي است که Sensilla (اعضاي حسي) ناميده مي شود. مقدار اندکي از رفتار پيچيده موريانه ها شناخته شده است. اين گونه فرض مي شود که به صورت hard-wired (سخت افزار) با توانايي ايجاد و عکسالعمل نشان دادن به مجموعهاي از سيگنالهاي پيچيده شيميايي و شعائر رفتاري بوجود آمدهاند.

يک روش خيلي جالب حفاظت شيميايي کلني زماني به نظر مي آيدکه موريانهها ترکيباتي نظير نفتالين را براي دفاع در مقابل مورچهها، ميکروارارگانيسمهاي بيماريزا و نماتدها توليد ميکنند . موضوع تکنيکهاي دفاع شيميايي موريانه ها، مبحث نسبتاً جديدي است که در حال حاضر در مجامع علمي، مطالعه مي شود.

 اجتماع مرموز

موريانهها فوق العاده اجتماعياند و در کلنيهايي شامل يک تا دو ميليون فرد زندگي ميکنند. افراد بدون قوه تفکرند و در جهت بهبود کلني تلاش مي کنند. آنها رويه رفته به صورت يک ابر ارگانيسم کار ميکنند . چيزهاي کمي در مورد توانايي سازماندهي برجسته آنها کشف شده است بهجز اينکه ميدانيم آنها از طريق يک گروه از فرمونها با هم در ارتباط هستند. گرچه ساختار اجتماعي کلني، به صورت مشابه در ميان مورچهها و زنبورها هم وجود دارد اما موريانه ها قبل از آنها تکامل يافتهاند و از ساير انواع حشرات اجتماعي متمايز ميباشند. اجتماع موريانهها (که از تعداد زيادي افراد پرسلولي تشکيل يافته است) با هر ارگانيسم ديگري آنالوگهايي دارد. آنالوگي ايدهآل براي اين مقايسه از کتاب بيولوژي موريانهها اقتباس گرديده است .

به طور کامل ارتباطات متقابل يک کلني موريانه را شرح ميدهد:

اين ارگانيسم داراي تقسيم کار، يکپارچگي و تقسيم کار اختصاصي بين افراد طبقات ميباشد، طبقات عقيم آنالوگ سلول هاي سوماتيک در يک فرد ارگانيسم مي باشند، طبقات مولد با گامتهايش موازي هستند و وظايف سربازها و کارگرها با وظايف سلولهاي مغذي و دفاعيشان آنالوگ ميباشد. افراد يک اجتماع موريانه نميتوانند به تنهايي زنده بمانند و اين وابستگي به يکديگر و يکپارچگي آنها را شبيه يک ارگانيسم واحد ميسازد.

مانند ارگانيسمها، لانههاي موريانه بطور هموستاتيک واحدهايي تنظيم يافته ميباشند. ديوار لانه در رفتاري شبيه به صدف يک حيوان مانند يک سد آنها را از شکارگرها محافظت ميکند. محيط داخل خود تنظيم و براي زندگي و بقا در حد مطلوب است و تا حدودي در برابر شرايط محيط خارجي مستقل (غيروابسته) ميباشد. قسمتهايي از لانه ممکن است، مانند قسمت هاي از دست رفته يک ارگانيسم، بازسازي شوند. در رشد، توسعه، تقارن و سازگاري نيز شباهت هايي وجود دارد .

ارتباطات

موريانهها نميتوانند از طريق بينايي يا با صدا با يکديگر ارتباط برقرار کنند به اين دليل ساده که آنها بينايي ندارند و کر ميباشند (همچنين مبحث نابينايي ديده شود). در عوض اين راسته از حشرات با بهره بردن از حسهاي چشايي و لامسه ارتباط برقرار ميکنند. موريانهها قادرند تا هم لانه هايشان را از طريق بوي خاص تشخيص بدهند، از همين طريق مولدين نر بوسيله بو، ماده ها را پيدا ميکنند .موريانهها از طريق لمس يکديگر که با استفاده از يک رفتار ويژه انجام ميپذيرد، درخواست غذا ميکنند.

آنها ردپاي معطري به سمت منابع غذاي خارج لانه به جا مي گذارند. وقتي يک موريانه جست و جو گر يک منبع جديد غذا پيدا کرد، درحاليکه يک ردپاي معطر پشت سرش به جا مي گذارد با يک تکه غذا که در آرواره هايش قرار دارد به لانه باز ميگردد. اين کار توجه ساير موريانهها را که در اطراف وجود دارند را جلب مي کند و مقدار کمي غذا به آنها مي دهد. به اين طريق آنها فريفته مي شوند تا ردپا را به سمت منبع تازه غذا دنبال کنند. اين عطري که آنها دنبال ميکنند توسط يک غده که در سطح زيرين شکم موريانهها قرار دارد توليد مي شود.

دانشمندان معتقدند که اين عطر نشانگر ابتدا بصورت يک سيگنال خطر ظهور پيدا نموده است تا بتواند کارگرهاي موريانه را آگاه سازد که در لانه شکافي وجود دارد که از طريق آن دشمنان ميتوانند وارد شده و از بدن نرم و شاداب ساکنان تغذيه کنند.نابينايي موريانهها به گونه ايست که ميتوانند تا حدودي نوري که از سوراخها وارد ميشود را احساس نمايند. آنها همچنين به گونهاي خارق العاده به جريان ضعيف هوايي که وارد و خارج ميشود، حساسند.

موريانههايي که نزديک صحنه شکار قرار دارند به مرکز لانه باز مي گردند، ويک عطر نشانگر به جا مي گذارند و با حرکات مضطربشان ديگر موريانه ها را آگاه ميسازند. عطر يک مادهاي است که به آن فرمون ميگويند که باعث ميگردد عکسالعملهاي معيني از موريانهها وساير حشرات ايجاد شود. بدين ترتيب به آنها اجازه داده ميشود تا از مسيري که عطر به طرف سوراخ هدايت ميکند، اجتناب نمايند.

 
نابينايي

از آن جاييکه تقريباً تمام موريانه ها در سراسر زندگيشان در تاريکي مطلق به سر مي برند، توانايي ديدن را از دست دادهاند و نابينا هستند. نظر به اينکه به طور دائم از نور معمولي و تشعشع دوري نمودهاند، موريانهها نياز کمي به رنگدانه دارند که به صورت يک فيلتر در مقابل اشعه ماوراء بنفش عمل ميکند. به همين دليل، پوست آنها نيمه شفاف است و يا رنگ دانه کمي دارد.

تنوع موریانه‌ها در هر دسته

امروزه در حدود دو هزار گونه موریانه در دنیا می‌شناسیم که در مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر فراوانند یکی از نمونه‌‌های بزرگ و معروف آن موریانه تپه سیاه است که در دماغه امید (جنوب آفریقا) به سر می‌برند و نام علمی آن آمی ترمز آتلانتیکوس است.

گونه دیگری که خیلی نزدیک به این نوع و دارای عادات مشابه است در آفریقا و همچنین در استرالیا و بعضی نواحی آمریکا و هندوستان و مالایا و سواحل مدیترانه یافت می‌شود. البته بطور عمده در سراسر ایالات متحده آمریکا و نیز در قسمت جنوبی کانادا یافت می‌شود. در اروپا تا مناطق شمالی این قاره مثلا تا پاریس و وین جای زیست موریانه است، اما پرشمارترین موریانه‌ها در مناطق باران خیز مدارگانی یافت می‌شوند.

در موریانه‌ها نیز مانند مورچه‌ها چند شکلی در هر دسته دیده می‌شود. یعنی در هر اجتماع موریانه تعداد زیادی موریانه‌های کارگر و و موریانه‌های مدافع یا سرباز موجود هستند. وظیفه کارگران تهیه غذا برای مجتمع است، یعنی چوب را می‌خورند و سپس هضم شده آن را در اختیار دیگر موریانه‌ها قرار می‌دهند. سربازان بال ندارند، کور هم هستند، ولی با این وصف جنگجویان دلیری به شمار می‌روند. موریانه ملکه می‌تواند تا سی هزار تخم در یک روز بگذارد. او قادر به حرکت نیست و برای زنده ماندن کاملا به موریانه‌های کارگر متکی است. بعضی از موریانه‌های ملکه می‌توانند تا 50 سال زندگی کنند.

 ساختار بدن موریانه‌ها

بسیاری از مردم موریانه را با مورچه سفید اشتباه می‌گیرند. اگر چه موریانه‌ها نیز مانند مورچه‌ها جانورانی اجتماعی هستند، ولی به کلی با آنها تفاوت دارند. موریانه بدنی کلفت ، رنگی روشن و شاخکهای یکنواخت و خمیده دارد. شکل هر موریانه به نوع وظیفه‌اش در اجتماع موریانه‌ها ، بستگی دارد.

برای مثال کارگرانی که وظیفه غذا دادن و تمیز کردن ملکه را به عهده دارند، معمولا کور بوده و بدون بال هستند و دستگاه تناسلی هم ندارند. فقط موریانه نر دارای 4 بال است و بیش از چند روزی زندگی نمی‌کند، یعنی پس از جفت گیری با نر تنها فرد ماده (ملکه)است که در اجتماع موریانه‌ها زندگی می‌کند و دارای شکمی بزرگ است و کارش فقط تخم‌گذاری است.

در دستگاه گوارش موریانه‌ها که از چوب استفاده می‌کنند، عده‌ای از تک یاختگان از دسته فلاژله‌ها به نام «پلی ماستیژین» زندگی می‌کنند که با موریانه‌ها زندگی اشتراکی دارند، بدین نحو که این تک سلولی‌ها دیاستازی به نام سلولاز ترشح می‌کنند که موجب هضم و نرم شدن چوبها می‌شود و در این حالت موریانه‌ها چوبهای نرم شده را می‌خورند.

 تپه‌های موریانه‌ای و زندگی اجتماعی موریانه‌ها

تپه‌های موریانه‌ای که بوسیله موریانه‌های تپه سیاه ساخته می‌شوند ممکن است به شکل لکه‌های نمایانی در تمام نقاط دامنه‌های کوهستانی جنوب غربی دماغه امید دیده شوند. سطح هر تپه درست مانند سطح خارجی مغز دارای برجستگیها و شیارهای مخصوصی است. بزرگترین آنها در حدود 60 سانتیمتر بلندی دارد و پهنای قاعده آن نیز به 60 سانتیمتر می‌رسد اگر یکی از آنها را بشکافیم دیده می‌شود که داخل آن مانند اسفنج است و از تعداد زیادی اطاقک تشکیل شده که عرض هر کدام از آنها 5/2 سانتیمتر است و با دریچه‌های کوچک راه دارد.

گرچه در یک تپه موریانه‌ای بزرگ ممکن است بیش از 50000 موریانه زندگی کنند ولی داخل آن همیشه تمیز است. این تمیزی به این دلیل است که موریانه‌ها مدفوعات خود را به منزله سیمان در ساختن دیواره‌های تپه و اطاقکها بکار می‌برند و لاشه‌ها را نیز می‌خورند و مصرف می‌کنند.

بیشتر ساکنین تپه حشرات کوچکی به طول 5 میلیمتر هستند که سرهایی سفید و بدنی به رنگ خاکستری تیره دارند. اینها کارگرها را تشکیل می‌دهند کارگرها ممکن است نر یا ماده باشند اندام تناسلی آنها رشد نمی‌کند و فعالیتی ندارد و فقط اثری از آن باقی است موریانه‌های کارگر کاملا‌ کورند و کارشان جمع آوری غذا و رسیدگی به بچه‌ها و پرستاری از شاه و ملکه و شاهزاده هاست.

موریانه ملکه می‌تواند تا 30000 تخم در یک روز بگذارد او قادر به حرکت نیست و برای زنده ماندن کاملا به موریانه‌های کارگر متکی است بعضی از موریانه‌های ملکه می‌توانند تا 50 سال زندگی کنند که از طول همه حشرات دیگر بیشتر است. افراد دیگری که در حدود یک دهم کلیه ساکنین تپه را تشکیل می‌دهند و با کارگران تفاوت دارند سربازها هستند که رنگشان زرد و سرشان بیضی شکل است و یک جفت آرواره بلند و نوک تیز دارند که سلاح آنها را تشکیل می‌دهد کار آنها دفاع در برابر هجوم دشمنان خارجی است. سربازها در کار کارگرها شرکت ندارند ولی همیشه برای حمله به دشمنانی که می‌خواهند به زور وارد جایگاه آنها شوند آماده‌اند. بزرگترین دشمن موریانه‌ها ، مورچه‌ها هستند که اگر آنها را بگیرند فورا می‌کشند و لاشه‌شان را برای تغذیه به لانه خود می‌برند.

لانه سازی در موریانه‌ها

در مناطق مدارگانی ، بسیاری از موریانه‌ها لانه سازی می‌کنند. لانه‌هایی به صورت تپه‌ها و گنبدها که حدود 20 متر وسعت و ارتفاعی شاید بیشتر از 10 متر از سطح زمین دارند. برخی دیگر از موریانه‌ها درخت آشیان هستند، یعنی آشیانه‌هایی به اندازه‌های گوناگون معمولا به بزرگی یک توپ بستکبال ، بر فراز درختان می‌سازند. موریانه‌ها در داخل چنین آشیانه‌هایی خود را از خطر حمله پرندگان ، سوسمارها ، عنکبوتها و مورچه‌ها مصون می‌دارند.

آشیانه برخی از موریانه‌های آفریقایی مانند چتر است، طوری که آب باران به اطراف آن سرازیر می‌شود. دسته‌ای دیگر از موریانه‌ها ، لانه خود را به گونه‌ای می‌سازند که دمای درون آن هماهنگ‌پذیر گردد. لانه و آشیانه سازی موریانه‌ها نمونه شگرفی از کار غریزی است. این کار بر عهده کارگران نوزاد نهاده شده است. چرا که کارگران تازه تولد یافته هیچگاه در لانه پدر و مادر خود زیست نمی‌کنند و در نتیجه راهی برای آموختن لانه سازی ندارند.

 انواع لانه

لانه هاي موريانه با اشکال و اندازه هاي متنوع وابسته به سن تپه ها و گونه هايي که آن ها را مي سازند، ديده مي شوند. چهار نوع عمده لانه در سراسر جهان ديده مي شود. درختي، زيرزميني، تپه و لانه هاي يک قطعه اي. لانه هاي درختي اغلب از گسترش لانه هاي زيرزميني بوجود مي آيند و از طريق دالان هاي حفاظتي به يک انشعاب يا شاخه اي از يک درخت زنده مرتبط مي شوند.

موريانه ها هيچ گاه بدون پوشش محافظ در معرض هوا سرگردان نيستند. زيرا دالان هايي از جنس کارتن مي سازند. کارتن از خاک و مواد دفعي که بوسيله بزاق به هم چسبيده شده اند، تشکيل شده است . اين ترکيب وقتي خشک مي شود بسيار مقاوم شده و دالانهاي حفاظتي بي نقصي را بوجود مي آورد، گاهي اوقات تمام سطح يک درخت را مي پوشاند. اين دالان هاي حفاظتي براي برقراري ارتباط بين لانه هاي زيرزميني و لانه هاي درختي و همچنين ايجاد پوشش غير قابل نفوذ براي فراهم کردن يک راهرو تاريک و مرطوب استفاده مي شوند .

موريانه ها برخلاف مگسهاي خانگي، هيچ بالشتک چسبنده اي در پاهايشان ندارند، بنابراين آن ها نمي توانند از شيشه پنجره بالا بروند و براي راه رفتن روي سطوح صاف با مشکل مواجه مي شوند. براي مقابله با اين مشکل آنها هر چيزي را با مدفوعشان مي پوشانند، به اين ترتيب يک سطح ناصاف براي آسان شدن راه رفتن بوجود مي آيد .

لانه هاي زيرزميني در جاهاييکه سطح رطوبت در تمام طول سال پايين ميباشد، رايج هستند.زيرا ساختار لانههاي زيرزميني تبخير و خشک شدن را به حداقل ميرساند. در رابطه با موريانههاي زيرزميني شبکه عظيمي از تونل ها و گالري هاي زيرزميني تا صدها فوت گسترش مي يابند، چندين جريب زمين را پوشش مي دهند تا به منابع غذايي دست يابند . يک سلول سلطنتي (سلول ملکه) هميشه در مرکز کلني به طرف قاعده کلني جاييکه مولدها رطوبت را نگه مي دارند و به خوبي تغذيه مي شوند، وجود دارد. وقتي اندازه يک کلني براي ملکه خيلي بزرگ شد، مولدين ثانويه ايجاد مي شوند و کلني هاي اقماري در همان نزديکي بوجود مي آيند تا کلني اوليه را تکميل کنند .

اگرچه لانه هاي زيرزميني کم و بيش از شکارگرهاي بزرگ محافظت ميشوند، اما حيواناتي که تونل ميزنند، نماتودهاي گوشتخوار و هر چيزي که ميتواند از زيرزمين به لانه وارد شود لانه هاي زيرزميني را تهديد مي نمايد. براي حفاظت از لانه زيرزميني از چنين حملاتي، در اثر ميليون ها سال تکامل سيستم دفاعي، يک مهندسي طبيعي حيرت آور بوجود آمده است.

با استفاده از يک ترکيبي از خاک رس، ماسه، مواد دفعي و بزاق کلني يک پوشش ضخيم، مانند صخره ی سخت و غير قابل نفوذ به آب را در اطراف لانه مي سازد. اين سد غير قابل نفوذ به عنوان يک وسيله ی محيط زيست خود پايدار را توليد ميکند و همچنين از ساکنان آن حفاظت به عمل ميآورد . استحکام نفوذناپذيري به آب همچنين مانع از دست دادن آب شده و انتشار بوي ملکه را کاهش مي دهد.عطر متصاعد شده از ملکه در فضاي کوچک لانه بطور افزايشي محصور ميشود و در نتيجه تاثير آن افزايش مييابد.

در هر صورت به علت غير قابل نفوذ به هوا بودن ساختار لانههاي زيرزميني، يک شرايط نامطلوبي توسعه مييابد. بالا رفتن سطح دي اکسيد کربن براي موريانه ها سميت دارد و چند گاز ديگر نيز توليد مي شوند که بايد از لانه به خارج رانده شوند. براي پاکسازي اين مانع، يک فرآيند خلاقانهي ديگري در داخل لانه اتفاق مي افتد. به جاي تهويه لانه با هواي گرم و خشک هواي بيرون لانه که باعث از دست دادن آب کلني ميشود يک سيستم تهويه با هواي سرد و مرطوب تحتاني، وجود دارد . از طريق تغييير فشار هوا و اطاقکهاي ويژه هوا، لانه به طور کامل تهويه ميشود و خطر از دست دادن آب به طور کامل حذف ميگردد.

تپههاي موريانه (که معمولاً به عنوان hill شناخته مي شوند) شايد جذابترين نشانه حضور موريانه ها باشد، تعداد زيادي از گونه ها تپه مي سازند، که البته به دلايل متفاوت اين کار انجام ميشود. انسان ها هزاران سال تپه هاي موريانه را در نظر گرفتهاند و تلاش ميکردند تا بدانند چگونه حشراتي اين قدر کوچک، کور و بي مغز توانايي ساخت و ساز فوق العاده و ابتکاري اين چنيني را دارند.

از لحاظ شکل و اندازه انواع متفاوتي تپه ميتواند از هر چيزي که توسط موريانه ها پيدا و دفع شود، ساخته شود. تپهها روي سطح زمين هستند و وابسته به نوع گونه ها، ميتوانند به منظورهاي مختلف مورد استفاده قرار گيرند که عبارتند از:، اتاق، انبار، وسيله کنترل درجه حرارت، محل استقرار اضطراري، پناهگاه از سرازير شدن سيل، وسيلهاي براي تهويه يا بعنوان يک لانه کامل براي خودشان .

 خرابکاری موریانه ها

شاید تاكنون كمتر كسی باشد كه گزندی از موریانه ها به وسایل چوبی خانه اش یا كتاب هایش وارد نیامده باشد.اگر از این قبیل افرادید كه از آسیب موریانه ها در امان مانده اید خدا را شكر كنید.

تا كنون مبارزه بیولوژیكی به شیوه طعمه گذاری با هدف نابودی ملكه به عنوان مؤثرترین شیوه كشف شده برای مقابله با این حشره به كار رفته است.

آسیب رساندن به بناهای تاریخی از طریق حشره موریانه، معضلی است كه هم اكنون شهرهای اصفهان و یزد را تهدید می كند. در شهر یزد به خصوص موریانه خاكی كه بزرگتر و خطرناك تر از نوع موریانه چوب است، شیوع زیادی دارد. اما پیچیدگی و سازگاری این حشره با تغییرات محیطی تاكنون مقابله با آن را با مشكل روبرو ساخته است. این حشره سالانه نزدیك به ۳۵ میلیون تخم می گذارد و از شعاع ۱۵ كیلومتری بوی چوب را تشخیص می دهد.

سه عامل حیاتی برای زندگی موریانه یعنی رطوبت، تاریكی و گرما ( درجه حرارت ثابت) وجود دارد و می توان با تغییر هر یك از این سه شیوه امكان زندگی این حشره را در محیط از بین برد. سم زنی، ایجاد ارتعاشات صوتی با فركانسهای خاص كه باعث عصبانیت، اختلال در زندگی این حشره، رسیدن پیغام های اشتباه به كارگران و سربازان و در نهایت جنگ میانشان و نابودی آنها شود از جمله این شیوه هاست اما نقص این نوع مبارزه در این است كه در نهایت ملكه از بین نمی رود و در نتیجه تولیدمثل و بقای حشره ادامه می یابد.

در شیوه مبارزه با سم یا صوت حداكثر كارگرها و سربازها می میرند و با پیغامی كه به بقیه و همین طور ملكه می رسد آن ها از منطقه برای مدتی فراری می شوند اما درشیوه طعمه گذاری یا بیولوژیكی، طعمه یعنی سلولز آغشته به نوعی سم پودری شكل پایدار، برای ملكه فرستاده می شود.

پیچیدگی زندگی موریانه تا آنجاست كه حتی در زمان نابودی كامل وقتی تنها دو حشره نر باقی می مانند یكی از آنها كه ضعیف تر است تغییر جنسیت داده و به ماده تبدیل می شود. به همین دلیل نابودی كامل آنها تا رسیدن به ملكه از اهمیت خاصی برخوردار است.

مطالعه در کشور عجیب، منظم و دو سه میلیونی موریانه ها، همچنین بررسی ارتباط دائم آنها با یکدیگر، بیانگر این حقیقت است که موریانه ها هم حرف می زنند و هم زبان مخصوص به خود دارند.

لانه موریانه ها که نیمی از آن در زیر زمین و نیمی از آن روی زمین است، مخروطی شکل و با ارتفاع شش الی هشت متر از دور دیده می شود. در هر یک از این لانه ها یک ملکه وجود دارد که حدود ده تا پانزده سال عمر می کند و هر سال تعداد فرزندان وی زیاد می شود. چرا که ملکه هر دو ثانیه یک تخم می گذارد.

ساختمان خانه موریانه ها دارای چندین طبقه است که در ورودی آن، برخلاف ساختمان های بشری، در بالای عمارت قرار دارد.

طبقات و ساختمان خانه موریانه ها به شرح زیر است:

▪ طبقه دوم: خوابگاه تابستانی کارگران.

▪ طبقه سوم: اطاق نهار خوری تابستانی.

▪ طبقه چهارم: انبار آذوقه.

▪ طبقه پنجم: سرباز خانه.

▪ طبقه ششم: مقر تابستانی ملکه.

▪ طبقه هفتم: انبار تره بار.

▪ طبقه هشتم: آغل حیوانات شیرده . (موریانه ها شته درختان را اسیر کرده، به لانه خود برده، از آنها مراقبت می کنند و از شیره و عصاره ای که این شته ها می سازند، استفاده می کنند.)

▪ طبقه نهم: اطاق بچه ها.

▪ طبقه دهم: اطاق بازی.

▪ طبقه یازدهم: بیمارستان و تأسیسات پزشکی.

▪ طبقه دوازدهم: خوابگاه زمستانی کارگران و گورستان.

▪ طبقه سیزدهم: مقر زمستانی ملکه.

 اگر این کشور عجیب دو سه میلیونی را خطری تهدید کند، بلافاصله همه موریانه ها به وسیله ماموران انتظامات یا فرد مطلع با خبر شده و آماده مقابله با خطر می گردند.

تعویض موریانه نگهبان و احوالپرسی آنان

سربازان نگهبان در ورودی به لانه، به پاسداری مشغول اند و لحظه ای غفلت نمی کنند. این سربازان ریز به محض احساس خطر، دیگران را خبر می کنند. نگهبانان در فواصل معین و دقیق عوض می شوند، از اینجا می توان استنباط نمود که موریانه دارای قادر به تشخیص وقت است. همچنین از نزاکت و ادب نیز بی بهره نیستند، هنگامی که همدیگر را ملاقات می کنند، به هم نزدیک شده و بینی به همدیگر می مالند. مثل اینکه می خواهند یکدیگر را بشناسند یا سلام و احوالپرسی کنند. پس از آن خداحافظی کرده و به راه خود ادامه می دهند.

 اعلام خطر موریانه ها

موریانه ها برای اینکه خطر را به سایرین اطلاع دهند، سرشان را به دیواره چوبی لانه خود می کوبند، در نتیجه ارتعاشی در داخل محفظه خالی درخت ایجاد شده و سایر موریانه ها آگاه می گردند. دارکوب ها وقتی می خواهند به طعام لذیذی از موریانه دست یابند، چند بار به درخت پوسیده ای نوک می زنند، ضربه های وارده در داخل حفرات و لانه موریانه ها ارتعاشاتی شبیه به آنچه گفته شد، به وجود می آورد و موریانه ها به خیال اینکه خطری آنها را تهدید می کند، از یک سمت لانه راه فرار اختیار می کنند. اما دارکوب با زبان باریک و چسبناک خود راه را بر آنها می بندد و دام چرب و نرمی برایشان می گستراند.

 گفتگو با گرسنه ها

موریانه ها مانند مورچه ها در تمام امور با هم همکاری می کنند. این همکاری دلالت بر ارتباط مستقیم و دقیق همه آنها با یکدیگر دارد. به عنوان مثال در جامعه موریانه ها گرسنه وجود ندارد. یعنی گرسنه با سیر تماس می گیرد و احتیاج خود را با او در میان می گذارد. خمیری که موریانه های مأمور تهیه غذا از چوب می سازند، پیش از آن که کاملاً هضم شود، از ده معده مختلف عبور می کند.

تقسیم آن بنا بر قاعده بسیار صحیحی انجام می گیرد. هر قدر موریانه ای گرسنه تر باشد، از محتوای( معده اجتماع) خود کمتر به دیگران می دهد و در عوض از عابرین، بیشتر خوراک هضم شده می گیرد. اگر موریانه ای که بسیار گرسنه است، با موریانه ای که گرسنه تر از خود او است برخورد نماید، بدون تأمل، قسمتی از غذای کمی که در معده دارد را به او می دهد. بدین طریق شرایط تغذیه در تمام کشور موریانه ها یکسان است.

در جوار موریانه های سیر موریانه گرسنه ای وجود ندارد. در کشور آنها فقیر و ثروتمند نیست. آنها با این روش بسیار هوشمندانه و ساده، جامعه کاملی را بنا نهاده اند . به علاوه بد نیست بدانیم که تشکیلات جامعه مورچه ها و زنبورها هم همین طور است.