مقدمه

بهره گيري از تكنولوژي آموزشی به مفهوم جديد آن بي شك يكي از نوآوري هاي آموزشي محسوب مي شود. تكنولوژي آموزشي يا فناوري آموزشي تاكنون صرفاً كاربرد دستگاه هاي سمعي و بصري نيست آموزش نيز امروز معني و مفهوم جديدي پيدا كرده است. مواد و وسايل آموزشي روز به روز تنوع بيشتري مي يابند و كتاب درسي تنها يكي از آنها به حساب مي آيد.

پيشرفت علوم و فنون و توسعه حجم دانش بشري، تغيير شرايط و امكانات زندگي فردي و اجتماعي، نفوذ تكنولوژي و صنعت در روابط ملي و بين المللي، نقش زمان در سرنوشت ملت ها، ظهور مشاغل و تخصص هاي جديد تغيير نيازهاي جامعه، آگاهي ملت و ... همه و همه در تغيير و تحول برنامه ها اثر مي گذارند.

يكي از برنامه هاي ويژه، تأسيس هسته ي اصلي فعاليت مدارس، محيطهايي است كه به صورت (مركز مواد آموزشي IMC ) طراحي مي شوند. چند نوع مركز مواد آموزشي تاكنون طراحي شده و مورد بهره برداري قرار گرفته است.

نوع اول اين مركز به گونه اي است كه مورد استفاده مشترك معلمان و دانش آموزان چندين مجتمع آموزشي به هم پيوسته است.

نوع دوم مركز مواد آموزشي يك مجتمع آموزشي است كه منبع ذخيره و تغذيه همه مدارس يك مجتمع است.

نوع سوم مربوط به يك مدرسه است و امكان يادگيري از يك مجموعه وسايل آموزشي را در مدرسه فراهم مي سازد.

نوع چهارم مربوط به كلاس درس است و فرصت يادگيري مفاهيم هر ماده درسي را در محيط كلاس درس فراهم مي آورد.

در اين نوع مركز يادگيري تحت عنوان مركز يادگيري كلاس classroom learning center دانش آموزان مي توانند با دسترسي به انواع ابزارهاي آموزشي فرصتهاي يادگيري را در سطوح مختلف گسترش دهند در نوع چهارم مركز مواد آموزشي انواع لوازم آموزشي و ابزار آموزشي از قبيل كتاب و ساير مطالب چاپي، فيلم هاي علمي، آموزشي، نشريات، عكس، اسلايد، كلكسيونها و دستگاههاي سمعي و بصري ( تلويزيون، نوار ضبط صوت، ويدئو و كامپيوتر و ...) هنگام اجراي روش هاي تدريس با توجه به تفاوتهاي فردي فراگيران شرايطي را پديد مي آورند كه تحت اين شرايط مفاهيم آموخته شده عمق و وسعت بيشتري مي يابند و مطالب درسي با درك كامل دريافت مي شوند.

به منظور ياري دادن به فراگيران و براي ايجاد يك محيط پربار آموزشي – يادگيري، مواد كمك آموزشي چند حسي (multi sensory) زيادي تهيه شده كه مي توان ماشين هاي آموزشي، تلويزيون، فيلم، ابزارهاي بازيابي اطلاعات، وسايل و تجهيزات آزمايشگاهي و ... را نام برد كه در مركز يادگيري كلاس قرار مي گيرد.

از سويي ديدگاه جديد به آموزش از محتوا مركزي (content centered) به فرآيند محوري (process centered) و يادگيري محوري (learning centered) چرخش داشته و نقش معلم از انتقال دهنده اطلاعات به هدايت كننده ي فعاليتهاي يادگيري تغيير يافته است.

از آنجا كه يادگيري نيز با بهره گيري از يك يا چند مورد از پنج حس بهتر رخ مي دهد رسانه ها و مواد تكنولوژي آموزشي به مقدار زياد به كلاس درس راه يافته اند.

تكنولوژي آموزشي خدمات آموزشي برتري از آنچه كه معلم انجام مي دهد عرضه مي كند وقتي كه مي تواند مطالبي را كه معلم عرضه مي كند تكميل كند يا وقتي كه به دانش آموز و معلم امكان مي دهد وقت و تلاش خود را به حل مسئله معطوف دارند نقش بسزايي در كلاس درس ايفا مي كند.

مواد چند رسانه اي كه در كلاس مورد استفاده قرار مي گيرند در جهت ياري رساندن به دانش آموز براي چيرگي بر حقايق، اصول و مهارتهايي كه به تمرين هاي مكرر نياز دارد، بسيار مؤثر است.

به طور كلي مطالعات تحقيقي و نتايج پژوهش ها نشان مي دهد آموزش تلويزيوني و استفاده از فيلم هاي درسي، نوارها و ابزار آموزشي و مواد يادگيري فرصت بيشتري براي يادگيري و كار انفرادي يا گروهي در اختيار دانش آموزان قرار مي دهد، همچنين اين امكان را فراهم مي سازد كه هر دانش آموز با ميزان توانايي خود پيش برود و هر زمان كه فرصت يافت در زمينه هايي كه مشكل دارد ابزارهايي را انتخاب كند.

تكنولوژي آموزشي با فراهم ساختن امكان آموزش كمي – كيفي براي همه دانش آموزان فواصل موجود را مي پوشاند. با به كارگيري ابزارهاي آموزشي دانش آموزان نياز ندارند كه فقط به كتاب درسي به عنوان تنها منبع اطلاعاتي محدود باشند.

تلويزيون، فيلم، پوستر، مدلها ، مولاژها و ... دانش آموزان را با واقعيات به طور ملموس مرتبط مي سازند.

به هر صورت دستيابي به ساختار بهينه و فرايند آموزشي مناسب به كمك ابزارها و روش هاي جديد آموزشي مستلزم اجراي برنامه هاي فعال و هدفمند است. برنامه هايي كه فراگيرندگان را در جريان آموزش فعال نگهدارند، آنان را به انجام تكاليف علاقمند، آنان را براي يادگيري مسئول سازند، آنان را در مورد كنش هاي خود دقيق كنند و براي فعاليت هاي آينده آماده سازند.

R   مركز يادگيري كلاس درس :

جايي است كه مقدار زيادي از مواد يادگيري و وسايل آموزشي به منظور كمك به خودآموزي فراگيران در آن موجود است. در اين مدل كلاس به قصد توانا ساختن فراگيران براي يادگيري، مواد آموزشي به نحوي كه دسترسي به آنها آسان بوده و فراگيران بتوانند نيازهاي آموزشي خود را در جهت كار، به صورت فردي يا گروهي برآورده نمايند و همچنين در جهت زمينه سازي پيشرفت برحسب توانايي و خواستشان باشد، فراهم شده است و هر اقدامي كه براي بهبود فرايند ياددهي – يادگيري صورت مي گيرد به منظور آسان سازي يادگيري فراگيران انجام مي شود.

R   مواد آموزشي :

عناصـر اصلي فرايند يـاددهي– يادگيري به شمار مي روند. بـدون مواد آموزشي امكان تبادل تجربه بين معلم و فراگيرنده ضعيف است و نمي توان برنامه ي تحصيلي مورد نظر را به سادگي اجرا كرد. مواد آموزشي، اطلاعات لازم را فراهم مي آورند ارائه اطلاعات را در قالب عرضه و توالي مطالب درسي سازمان مي دهند، فرصت استفاده از آموخته ها را براي فراگيرندگان مهيا مي سازند و ....

استفاده از مواد و وسايل آموزشي با تدوين اهداف كاملاً مشخص در زمينه پيشرفت تحصيلي و با انجام فعاليتهاي آموزشي از پيش برنامه ريزي شده ضمن جهت دادن منابع موجود فيزيكي و مادي فعاليتهاي مدارس مجري طرح كلاس درس را براي دستيابي به اهداف آموزشي تنظيم مي كنند.

به طور كلي در اين مدارس براي استفاده از امكانات آموزشي در جهت اعتلاي فراگيران و حصول به اهداف اساسي تعليم و تربيت و توجه به ابعاد مختلف رشد (معنوي، جسمي اخلاقي، عقلاني، اجتماعي و ...) هر ابزاري را با هدف ياددهي– يادگيري مودر استفاده قرار مي دهند و هر وسيله و اسبابي كه در متن فعاليتهاي ياددهي– يادگيري حضور يابند «ابزار آموزشي» محسوب مي شود.

مواد و ابزارهاي آموزشي همواره در حال تغيير و دگرگوني هستند و به اصطلاح «روز آمد و بهنگام» مي شوند، معلمان فكور و خلاق علاوه بر استفاده از ابزارهاي آموزشي به روز و بهنگام ابزار سازي و ابزار آفريني مي كنند (tool maker instrument maker) چنين معلماني قادرند از كمترين امكانات بيشترين بهره را ببرند. با ساده ترين ابزارهايي كه در محيط قابل كشف است، شوق انگيزترين ياددهي ها را عرضه بدارند. براي اين معلمان قلم كاغذ، تخته سياه، كتابهاي غير درسي، پوشاك، پارچه، ميخ، پيچ، اره، آچار، ظرف، تخته ماهوتي، انواع مواد و قلم رنگي، رنگ و روغن، زرورق، گل و گياه برگ و ساقه و شاخه و خس و خاشاك و ... به همان اندازه ارزش و اعتبار «ابزار بودن» دارد كه وسايل سنگين و بزرگ در اصطلاح پيشرفته اي كه به صورت دستگاههايي نظير كامپيوتر، ماشينهاي الكترونيك، تلويزيون مدار بسته، ويدئو و ... جلوه گر مي شوند و در تكنولوژي آموزشي، سخت افزار آموزشي ناميده مي شوند.

به راستي براي معلم «شاگرد مدار» كه ناچار بايد «ابزار گرا» هم باشد هر چيز كه در محيط و در زندگي او و شاگردانش هست جزو ابزارهاي آموزشي به حساب مي آيد.

براي ياددهنده ي عاشق و علاقمند هر چيز و همه چيز ابزار آموزشي است. تنها اعتقاد و باور به يادگيري هاي ديداري– شنيداري، يادگيريهاي علمي، يادگيريهاي توام با تفكر و تعمق و نه يادگيريهاي طولي وار و سطحي است كه ياددهندگان را معتقد به استفاده از «ابزار آموزشي» مي كند.

ياددهي– يادگيري با اين رويكرد، يك يادگيري منبع محور است و براي دانش آموزان فرصت انتخاب كردن، شرح دادن و كشف كردن را فراهم مي كند. در اين رويكرد دانش آموزان با منابع گوناگوني همچون كتابهاي مرجع، مجلات و ديگر رسانه هاي گروهي، فيلم، نوارهاي شنيداري و ديداري، نرم افزارهاي رايانه اي ، نقشه ها و منابع اجتماعي همچون كتابخانه ها، موزه ها، سازمانها و كتابخانه ها آشنا مي شوند و شيوه ي بهره برداري و استفاده كردن از آنها را فرا مي گيرند.

به عبارت ديگر معلم پروژه هايي را در قالب تكليف به دانش آموزان مي دهد و با معرفي منابع مختلف دانش آموزان را براي پيدا كردن، تحليل كردن و ارائه اطلاعات به دست آمده، راهنمايي مي كند. در واقع اين رويكرد وسيله اي است كه به كمك آن معلمان مي توانند نگرشها و تواناييهاي دانش آموزان را به منظور تقويت يادگيري مستقل و مادام العمر پرورش دهند. در ضمن دانش آموزان با اين روش تشويق مي شوند تا در محيطهاي غني از منابع كه در آن افكار و احساسات مورد احترام است، اطلاعات مورد نياز خويش را خودشان انتخاب كنند و به اين ترتيب در يادگيري به استقلال فردي دست يابند.

در اين رويكرد معلم نيز بايد :

1. به نقش كتابخانه ها و اهميت آنها در پاسخگويي به دانش آموزان اشاره كند.
2. فهرستي از منابع گوناگون موجود در روستا، شهر يا استان محل تدريس خود تهيه كند.
3. در تدريس كلاسي خود از منابع گوناگوني استفاده كند و ضمن معرفي آنها به دانش آموزان، خود را به عنوان پژوهشگري نشان دهند كه پيوسته به دنبال منابع جديد مي گردد. همچنين با آنها در مورد نحوه استفاده از منابع گفتگو كند.
4. در هنگام تدريس ضمن گفتگو پيرامون مطالب درسي در مورد چگونگي ارتباط دادن آنها به محيط زيست، فرهنگ، اقتصاد و ... نيز به بحث بپردازد.

شيوه ارزشيابي اين رويكرد نيز متفاوت است و بايد معلمان براي هر يك از دانش آموزان خويش يك پرونده كاري تشكيل دهند و گزارش فعاليت هاي انجام شده هر فرد را در اين پرونده ها بايگاني كنند و با توجه به كيفيت گزارش و مطابق چك ليستي كار وي را ارزشيابي كنند.

از جمله عنصرهاي اصلي اين رويكرد پروژه هاي پژوهشي است. هدف از طراحي ارائه اين بخش تقويت تفكر خلاق و نقاد است. اين پژوهش ها  فرصتي براي دانش آموزان فراهم مي سازد تا به كمك آن ارتباط معنا داري ميان موضوعات درسي و دنياي واقعي پيرامون خويش ايجاد كنند. اين پژوهش ها ضمن آنكه مهارتها و نگرشهاي او را تقويت مي كند، دامنه ي درگيري او را به فراتر از كلاس درس گسترش مي دهد و دانش آموز را در كارهاي خانه، بحث كلاسي، نوشتن و گفتن، مسايل اجتماعي مرتبط با علم و تصميم گيري هاي سرنوشت ساز فردي و اجتماعي كه در آن مباني علمي نقش مهمي دارد ، درگير مي كند..

ابزارها و مواد آموزشي نظير كتاب ها و جرايد، نقشه ها و كره، عكس ها، گرافها، چارتها، نمودارها پازلها، شرح تصاوير، تصاوير الكترونيكي، فيلم ها، ماكت ها، مدل ها، راديو، تلويزيون، كامپيوتر و ... همه و همه سبب مي شوند دانش آموز در كلاس درس نقش فعال و فرايند ياددهي– يادگيري با رويكرد فعال و منبع محور در فضايي كاراتر انجام شود و دانش آموز براي ياديگري برانگيخته شده و زمينه براي مشاركت وي مهيا مي شود.

در پايان اشاره مي شود كه رويكرد اين برنامه تلفيقي از رويكرد منبع محوري و فعاليت محوري است و در حقيقت يادگیري محور است و از تلفيق اين دو رويكرد نقش دانش آموزان پر رنگ تر شده و دانش آموزان به فعاليت هاي فكري و عملي علاوه بر تقويت مهارت هاي فرآيندي نظير جستجوگري، كاوشگري، فرضيه سازي، حل مساله، بارش مغزي، آفرينندگي و... وادار مي شوند و در يك كلام دانش آموزان در فرايند ياددهي– يادگيري چگونه يادگرفتن را مي آموزند.

R   نكـات اساسي

تلاش براي اثر بخشي، وجه اشتراك اصلي همه ي سازمان هاست. سازمان مدرسه نيز با عوامل متعدد، محدود كننده و هدفهاي متفاوتي روبه روست كه ناچار مي بايست به همه ي آنها به نحو مطلوب و متناسبي پاسخ گويد.

همچنين، ملزم است چارچوب هاي زماني متفاوتي را در نظر بگيرد از اين رو اثر بخشي در مدرسه مفهوم گسترده اي به خود مي گيرد . با اندكي تأمل روشن مي شود كه به جاي تعاريف ساده از اثر بخشي مدرسه كه متمركز بر نتايج دانش آموزان است، عملاً ابعاد زيادتري وجود دارد، به عنوان مثال : مدرسه نه تنها بايد به هدف نمره و قبولي و ارتقاء دست يابد بكله بايد با كارايي و به روشي كار كند كه در محيطي با روحيه بالا دانش آموزان به يادگيري واقعي دست يابند. یكي از حوزه هاي فعاليتي مدرسه «انطباق با محيط هاي بيروني» (External Adaptation) است.

اجتماعات تغيير مي كنند و مدرسه نيز مي بايست با آنها تغيير كند. به عنوان مثال سازگاري با افزايش جمعيت حفاظت از محيط زيست، استفاده بهينه از منابع و سرمايه هاي ملي و ... از چالش هاي مهم مدارس در محيط بيروني است. در طرح «كلاس درس» يعني طرح اجراي فرايند ياددهي – يادگيري هر ماده ي درسي در كلاس مخصوص و ثابت، عوامل مدرسه با تغيير رويه ها و اتخاذ روش هاي كاربردي نوين سعي مي كنند كه فراگيران با اجتماع خود و ديگر عرصه هاي محيط به طور موفقيت آميزي تعامل برقراركنند وبراي سازگاري با شرايط دائماً متغير آينده ، سازگار شوند و در اين راه همه توانايي ها و توانمنديهاي خود را در زمينه هاي مختلف به كار گيرند و به طور مستمر در حال آموختن باشند، ارزشهاي اجتماعي و فرهنگي را بياموزند و براي چالش سازنده و ايجاد تغييرات ضروري در برخي ارزشها و باورهاي سنتي كاملاً مجهز شوند و از تصميماتي كه جامعه براي آينده آنها اتخاذ مي كند آگاهي داشته باشند و بدين سان اثر بخشي و كارايي واحد آموزشي با اجراي اين طرح به مفهوم واقعي، افزايش مي يابد.

از نكات اساسي ديگر در افزايش اثر بخشي مدارس مجري ، استفاده از مشاركت دانش آموزان در بهسازي فضا مدرسه است. دبيران نيز مي بايست در امر زيبا سازي مدرسه به عنوان (رهبر پروژه) كمك كنند، زيبا سازي فضاي مدرسه، روحيه معلمان و دانش آموزان را افزايش مي دهد، بهبود روابط معلم و شاگرد از همكاري مشترك آنها افزايش مي يابد و دانش آموزان از اينكه به آنان فرصت داده شده تا در بهسازي فضاي آموزشي همكاري فعالانه داشته باشند، احساس غرور و تعلق نسبت به مدرسه خود مي كنند و همين امر باعث بالا رفتن نرخهاي نگهداري و ادامه تحصيل آنان مي شوند.

R   در طرح كلاس درس نكات اساسي ديگري نيز به چشم مي خورد از جمله اينكه:

از آنجا كه كلاس دانش آموز محور و ( مشاركت فعال ) است معلم بسيار فعال از گروهي به گروه ديگر سر مي زند ( كلاس درس ) مركز همايش با بحثهاي مفصل است معلم با مديريت خوب كلاس يك رهبر دموكراتيك است و به دانش آموزان فرصت مي دهد مسئوليت بيشتري در مورد يادگيري خود به عهده بگيرند و در موارد ديگر، به بچه ها فرصت مي دهد تا ( سبك تدريس ) را معين كنند و با فعاليت خود كلاس را جهت دهند.

سيماي كلاس در طول سال تغيير مي كند و بچه ها چيزهايي مي سازند و از ديگران مي خــواهند تا در تكميل آن با آنـان همكاري كنند بــدين ترتيب وظايف ( دستور العملي ) نيست، بلكه ( ايجاد ) مي شود.

گروههاي آموزشي (در دو سطح منطقه و استان) فرايند دريافت اطلاعات در چارچوب يك طرح نظام يافته (ارزشيابي) را با دو هدف شناسايي خلاءها، نارسايي ها و كمبودها و همچنين پي بردن به چگونگي (كيفيت) اجرا و نتايج حاصله از سياستها، برنامه ها و فعاليتها انجام مي دهند ، مديريت آموزش و پرورش نظري و پيش دانشگاهي نيز با وضع سياستهاي مناسب يا طراحي برنامه هاي كارساز و همچنين اتخاذ تصميماتي از قبيل پشتيباني، اصلاح و ... به امر ارزشيابي همت مي گمارد.